دوست گرامی. مشکل کسی که دچار غرور و خود بینی می شود حب ذات افراطی و خودپرستی است. تا انسان خودپرست است و برای خودش کار می کند نمی تواند به اخلاص در خداپرستی برسد بنابراین باید این موضوع درمان شود. و درمان آن به اخلاص در نیت است. یعنی انسان در تمام زندگی و کارهایش خدا را در نظر بگیرد و فقط برای رضای خدا کار کند نه رضای خودش. بنابراین خالص شدن و اخلاص ابتدا در نیت و هدف باید اتفاق بیافتد. این مرحله از مرحله عملی اخلاص که ترک گناه هست هم مهمتر است چون انسان در این مرحله تصمیم می گیرد که خداپرست واقعی باشد یا دنیا پرست ونفس پرست و مانند آن شود. گناه هم ریشه در شرک و نفس پرستی و دنیا پرستی و پول پرستی و مانند آن دارد.
نیت معیار ارزیابی اعمال:
نظام ارزشى حاکم بر دنیاى بشرى به این صورت است که همواره ارزش یک عمل را با کوچکى، بزرگى، سادگى و دشوارى آن می‌سنجند. کسى که کار بزرگتر، دشوارتر و پیچیده‌ترى انجام دهد، پاداش بیشترى می‌گیرد و ارج زیادترى هم به کارش گذاشته می‌شود. در مقابل، کارهاى ساده‌تر و کوچکتر، مزد و ارزش کمترى دارند.
خداوند نیز در تعیین ارزش اعمال بندگانش به همین معیارها توجّه و عنایت دارد، لیکن این معیارها در نظام ارزشى الهى معیارهاى منحصر به فرد نیستند، بلکه در درجه دوّم اهمیّت قرار دارند. خداوند پیش از آن که کار بنده‌اش را از نظر سادگى و دشوارى بسنجد، معیار دیگرى را در ارزیابى اعمال انسان‌ها دخالت مى دهد و آن «نیّت» است.
نیّت به معناى قصد و انگیزه‌اى است که موجب می‌شود تا فرد براساس آن دست به اقدامى بزند و کارى را انجام دهد. انسان ها چون از مکنونات قلبى یکدیگر آگاهى ندارند، نمى توانند هنگام ارزش گذارى کارها و پرداخت مزد افراد، نیّت و انگیزه آنان را نیز ارزیابى کنند و ارزش کارها را مطابق اهداف و نیّت ها تعیین نمایند، ولى خداوند چون بر ضمایر انسان ها و آنچه بر دلهاى آنان مى گذرد واقف است (مائده، آیه 8 و نیز: فاطر، آیه 39) و علم او بر همه کس و همه چیز احاطه دارد،( طلاق، آیه 13) پیش از آن که به نماى ظاهرى اعمال توجّه کند به علل و عواملى که آدمى را به انجام آن واداشته مى نگرد.
رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: «انَّمَا الْاعْمالُ بِالنِّیَّاتِ وَ انَّما لِکُلِّ امْرِى ءٍ مانَوى » (بحارالانوار، ج 70، ص 211)؛ ارزش کارها به نیّتهاست و هر کس به آنچه نیت کرده، دست مى یابد.
اگر فرد، کارى را با نیّت خالص و انگیزه الهى انجام داده و هدفى جز رضاى خدا و تقرّب به درگاه او نداشته باشد، عمل او صالح تلقّى شده و مقبول درگاه الهى واقع مى شود و تنها در این صورت است که معیارهاى بعدى مانند شدّت و بزرگى کار، شرایط زمانى و مکانى و … مدّ نظر قرار گرفته و پاداش متناسب به انجام دهنده آن تعلّق مى گیرد، لیکن اگر انگیزه ها غیر الهى بوده و کار براى رضاى خدا صورت نگرفته باشد، عمل هر اندازه بزرگ و ستودنى باشد، خداوند آن را نمى پذیرد و به انجام دهنده آن نیز پاداش نمى دهد.
به گواهى متون و منابع اسلامى نظام محاسبات الهى به قدرى دقیق است که حتّى اگر انسان تمام یک عمل را براى خدا انجام دهد و تنها در بخش ناچیزى از آن انگیزه اى غیر خدایى داشته باشد یا به عنوان مثال آن عمل را در فضاى خاصّى یا در وقت معیّنى براى خودنمایى و ریا انجام دهد تمام عملش در پیشگاه الهى مردود است.
قرآن کریم، اهمیّت خلوص نیّت و ضرورت پرهیز از شرک در عبادت را این گونه بیان مى کند: «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ احَداً» (کهف، آیه 110)؛ پس هر که به دیدار پروردگارش امید دارد، باید کارى شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.
در شأن نزول این آیه آمده است که شخصى حضور رسول خدا صلى الله علیه و آله رسید و اظهار داشت: من برخى از اعمال شایسته را براى خشنودى خداوند انجام مى دهم، لیکن وقتى مردم درباره آن اعمال سخن مى گویند و مرا به خاطر انجام آن مى ستایند لذّت مى برم. آیا این اعمال از من پذیرفته است؟
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله لحظاتى سکوت کرد و پاسخى نفرمود. در این هنگام آیه فوق نازل شد و روشن ساخت که تنها عملى مقبول درگاه خداوند است که با اخلاص همراه باشد (بحارالانوار، ج 70، ص 222).
بنابراین تا عمل انسان- حتّى کارهاى بسیار شایسته مثل نماز و جهاد- از روى اخلاص صورت نگیرد، عنوان عبادت و عمل صالح بر آن تطبیق نمى کند.
اخلاص در نیت!
بحث نیت و اخلاص از مباحث مهم توحیدی و پرستشی است. دین داری و خداپرستی و خودسازی و تهذیب و تزکیه نفس از اخلاص در نیت آغاز می شود، ریشه تمام خوبی های انسان در اخلاص است.
در روایات آمده است که: الاعمال بالنیات. نیت المومن خیر من عمله. ارزش عمل به نیت آن بستگی دارد. نیت مومن حتی از عمل او هم مهمتر است، زیرا روح عمل و عبادت نیت خالص می باشد.
نیت و قصد، یعنی مقصد داشتن و هدفمند بودن زندگی و چون هدف نهایی انسان در زندگی قرب به خدا است، نیت و قصد داشتن از دیدگاه اخلاق اسلامی به معنای این است که هدف و مقصد اصلی انسان در زندگی، قرب الهی و کمال انسانی باشد.
لذا در این مرحله از خودسازی طلبگی، هدف واحد داشتن اهمیت خاصی در جهت دهی فعالیت های پرستشی انسان دارد. هدف واحدی که همان قرب به خدا است و سالک به سوی او هدف گذاری می کند.
چرخه زندگی:
برای توضیح مطلب باید بدانیم که زندگی مانند یک چرخه است که ما در آن به کارهای فراوان عادی و علمی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی مشغول هستیم.
برخی از این کارها عبارتند از: فعالیت های شغلی و استراحت و خوردن و خوابیدن و خرید و پخت و پز و نظافت و تفریح و ازدواج و معاشرت و دوستی و معامله و تجارت و مسافرت و لذت بردن و علم آموختن و عبادت و تدریس و تبلیغ و اجتهاد و هدایت و تالیف کتاب و مقاله نویسی و تحقیق و پژوهش و مانند آن.
تمام کارهایی که ما در شبانه روز انجام می دهیم، هدفمند است و اهدافی که ما از چرخه زندگی مد نظر داریم به سه بخش ابتدایی و متوسط و نهایی تقسیم می شود.
مهمترین اهداف ابتدایی ما در کارهای زندگی عبارت است از: دکتر شدن مهندس شدن، مبلغ شدن، کارمند شدن، کارگر شدن، دانشمند شدن، مخترع شدن، خلبان شدن، تاجر شدن، تولید کننده شدن، کارآفرین شدن،‌ مداح شدن،‌ روانشناس شدن، جامعه شناس شدن، معلم و استاد شدن، قاضی شدن و مجتهد شدن و مانند آن که عمدتا مشاغلی هستند که ما برای رسیدن به آنها تلاش می کنیم.
مهمترین اهداف متوسط زندگی عبارت است از: قدرت، شهرت، پول و ثروت، مقام و منصب، لذت، رفاه و آسایش مادی.
هدف نهایی هم گفته شد که چیزی جز قرب به خداوند نیست.
رسیدن به اخلاص هنگامی محقق می شود که نیت ها و مقاصد و اهداف ابتدایی و متوسط در راستای هدف نهایی که قرب الهی است قرار گیرند و انسان در تمام زندگی خود هدفی جز نزدیک شدن به کمالات الهی نداشته باشد.
نه اینکه هیچ هدفی نداشته باشد، بلکه تمام اهداف اش در جهت هدف نهایی و قرب الهی سامان دهی شود. اهداف ابتدایی و متوسط اگر در راستای هدف نهایی قرار بگیرد، توحیدی، خالص، خوب و سازنده اند و در غیر این صورت، اهداف متوسط جانشین هدف نهایی می شوند و تبدیل به شرک می گردند و در نتیجه فساد آور خواهند بود.
در جای خود اثبات شده است که ریشه تمام مفاسد در زندگی انسان معلول شرک و ریشه تمام خوبی ها در توحید می باشد.
اخلاص در نیت تمام چرخه زندگی و اهداف انسان را به عبودیت و توحید تبدیل می کند و آن را در راستای یک هدف واحد که همان قرب به خدا است قرار می دهد و کمال و سعادت انسانی را در پی دارد.
بدون اخلاص ممکن است کسی به رفاه مادی و ثروت و قدرت دست یابد، اما هرگز به آرامش واقعی و مقامات معنوی و کمال انسانی نخواهد رسید. الا بذکر الله تطمئن القلوب. تنها با یاد خدا و توحید دلها آرام می گیرد.