بعثت، غدیر و مهدویت نیم نگاهی به سه مؤلفه مبنایی انسجام اسلامی

چکیده

در نوشتار حاضر، ابتدا رابطه بعثت و مهدویت و حکومت عدل جهانی امام عصر(عج) در ضمن آیه اظهار (هو الذی ارسل رسوله بالهدی…) بحث و بررسی شده و سپس حلقه اتصال (غدیر) میان بعثت و مهدویت و رابطه آن با بعثت و حکومت جهانی امام مهدی در ضمن آیات شریفه وعد (وعد الله الذین آمنوا منکم…) و اکمال (الیوم اکملت لکم دینکم…) پژوهیده شده است. با روشن شدن زوایای مختلف بحث، نقش حساس و رابطه منطقی بعثت، غدیر، مهدویت و حکومت جهانی تبیین شده است.

واژه های کلیدی: بعثت، مهدویت، اظهار، خلافت، ولایت، تمکین.

مجله طلوع زمستان 1386، شماره 24

مقدمه

به نظر می رسد دین اسلام از میان ادیان دیگر دارای سه مرحله اساسی، مرحله آغاز، مرحله کمال و مرحله پیروزی است. اولین مرحله با «بعثت» پیامبر اعظم(ص) شروع شد و در حدود 23سال طول کشید. مرحله دوم نیز با «ولایت» حضرت علی(ع) شروع شده و تا ظهور حضرت حجت(عج) ادامه می یابد. بالاخره مرحله سوم با «ظهور امام عصر» آغاز می شود و در دوران حکومت ایشان به پیروزی نهایی می رسد. در قرآن آیاتی وجود دارد که به هر سه مرحله اشاره دارد. ما در موضوع مقاله (بعثت، غدیر، مهدویت و حکومت جهانی از دیدگاه اهل سنت) می کوشیم آیاتی را که با سه مرحله مذکور ارتباط دارد، یعنی آیه اظهار و آیه وعد و بالاخره آیه ولایت را در این عرصه بررسی کنیم.

بعثت و مهدویت و ارتباط میان آنها

آیه اظهار

هوالذی أرسل رسوله بالهدی ودین الحقّ لیظهره علی الدّین کلّه ولو کره المشرکون؛[1]

او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد، تا آن را بر همه آیینها چیره و غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.

در آیه مذکور سه سؤال عمده است که باید پاسخ داده شود. سؤال نخست: مرجع ضمیر (هاء) در «لیظهره» به چه چیزی بر می گردد؟ به پیامبر یا به دین حق؟[2] سؤال دوم: چیرگی به چه معناست؟ آیا به معنای تسلط یافتن به وسیله حجت و برهان است یا به وسیله غلبه و پیروزی؟[3] سؤال سوم: این چیرگی به دست چه کسی و در چه زمانی تحقق می یابد؟ آیا توسط حضرت عیسی(ع) در آخرالزمان یا به وسیله امام مهدی(ع) در آخرالزمان؟[4]

در پاسخ به سؤال نخست می گوییم: احتمال دوم (برگشت ضمیر به دین حق) به چندین وجه درست است.

وجه اول: ظهور و سیاق آیه دلالت دارد که ضمیر (هاء) به «دین حق» باز می گردد، زیرا در آیه قبل خداوند می فرماید: «مشرکان می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند، ولی خداوند جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند.»[5] نوری که کفار و مشرکان می خواهند آن را خاموش کنند، جز اسلام و دین حق چیزدیگری نیست. مفسر بزرگ اهل سنت، محمدعلی الصابوری، نیز به این نکته اشاره می کند و می گوید: «یطفئوا نورالله أراد به نور الاسلام… .[6] بنابراین، خداوند در آیه مورد بحث به آنها پاسخ می دهد که اسلام نه تنها از بین نمی رود، بلکه بر همه ادیان غالب می آید. خداوند به پیامبر و امت او مژده و بشارت می دهد که عاقبت، پیروزی و غلبه با آنهاست. پس به قرینه سیاق، اتمام نور یعنی چیرگی اسلام و همین غلبه و چیرگی باعث می شود که مشرکان خشمگین باشند.

علاوه بر این، در نزد خداوند دین اسلام مهم است که پیامبر اکرم(ص) برای تبلیغ و ترویج آن مبعوث به رسالت شده اند. واقعیت این است که اسلام هدف پیامبراکرم(ص) است. لذا باید در آیه مورد بحث چیرگی اسلام مطرح باشد.

وجه دوم: اکثر مفسران اهل سنت ضمیر (هاء) را به دین حق و اسلام برگردانده اند[7] و ما هم در صدد بیان نظر اکثر اهل سنت هستیم.

وجه سوم: وجود روایات و اقوال علمای اهل سنت[8] درباره آیه در حق حضرت مهدی(ع) است. در نتیجه باید ضمیر (هاء) را به دین حق برگردانیم، چرا که توسط آن حضرت بر سایر ادیان غلبه می یابد. بنابراین، اسلام است که بر سایر ادیان مستولی می شود.

درپاسخ به سؤال دوم می گوییم: به نظر می رسد این چیرگی به وسیله غلبه و پیروزی باشد. فخر رازی این مطلب را مطرح کرده و می گوید:

بدان که چیرگی بر دیگری، یا با حجت و برهان یا با فراوانی و زیادی و یا با غلبه و پیروزی است، و چون بشارت الهی مربوط به آینده است نه حال، و از طرف دیگر، آشکار شدن این دین با حجت و برهان در تمام زمانها معلوم است، بنابراین باید چیرگی به معنای برتری اسلام با غلبه باشد.[9]

البته غلبه جزئی و مقطعی اسلام بر دیگر ادیان در زمان پیامبر اکرم(ص) محقق شده و بهترین دلیل بر آن، پرداخت جزیه از طرف پیروان ادیان دیگر به مسلمانان است. این بیانگر قدرت و شوکت اسلام در آن دوران است، ولی متأسفانه آنان که دیروز به مسلمانان جزیه می پرداختند، امروز حتی به مقدسات ما دست تجاوز دراز کرده و از هر سو ما را در محاصره و فشار گرفته اند. این در حالی است که تلاشها و برنامه های تبلیغی دیگر ادیان، بسیار گسترده و فراگیرشده است. اگر براین باوریم که قرآن کریم شایسته امروز و فرداهاست، چگونه می توانیم پیروزی اسلام را بر دیگر ادیان با اوضاع کنونی، تطبیق دهیم؟ در حالی که مسلمانان از هر سو در محاصره و حلقه تنگ نظامها، سیاستهای گوناگون و فشارهای فزاینده قرار گرفته اند، منتظر تحقق آن بشارت الهی هستند تا شوکت و عظمت اسلام بر جهان مستولی گردد.

در تفسیر ابن جزی چنین آمده است: «و چیرگی آن یعنی آن را بالاترین و نیرومندترین دینها قرار داد تا مشرق و مغرب را فراگیرد.»[10] این همان روایتی است که گروهی از مفسران از ابوهریره نقل کرده اند[11] (و در نظر اهل سنت معتبر است). در کتاب درالمنثور چنین آمده است:

سعیدبن منصور و ابن المنذر و بیهقی در کتاب سنن خود از جابر، درباره «لیظهره علی الدین کله» روایت کرده اند که گفت: این واقع نخواهد شد مگر اینکه فقط اسلام پیروانی داشته باشد نه یهودی و نه مسیحی.[12]

قرطبی می گوید: سدی نیز گفته است: این اظهار دین، به هنگام خروج مهدی(ع) است که کسی نمی ماند جز اینکه پیرو اسلام شود.[13] در همین زمینه، مقدادبن اسود می گوید: از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود:

لایبقی علی ظهر الارض بیت مدر و لاوبر الاّ أدخله الله (علیهم) کلمة الاسلام، ]إمّا[ بعزٍّ عزیز و ]امّا [بذلّ ذلیل، ]امّا [تعزّهم فیجعلهم من أهلها فیعزوا به، و اما یذلّهم فیدینون له؛[14]

در روی زمین هیچ خانه خشت و گلی و خیمه مویین نمی ماند مگر اینکه خداوند آیین اسلام را در آن خانه وارد می کند یا با عزت و سربلندی یا با ذلت و خواری؛ یا اسلام را می پذیرند و خداوند آنها را سربلند می گرداند یا به ناچار در برابر اسلام سر تعظیم فرود می آورند.

بنابراین، نتیجه می گیریم اسلام با پیروزی و غلبه بر جهان مستولی می گردد.

در پاسخ به سؤال سوم می گوییم: با توجه به اقوال تابعین، احتمال دوم (چیرگی و غلبه به وسیله امام مهدی در آخرالزمان) درست به نظر می رسد. قرطبی می گوید: سدی گفته است: این اظهار دین، به هنگام خروج مهدی است که کسی نمی ماند جز اینکه پیرو اسلام شود.[15] سعیدبن جبیر درباره آیه «لیظهره علی الدین کله ولوکره المشرکون» می گوید: ایشان مهدی از اولاد فاطمه است.[16]

در تفسیر قرطبی چنین آمده است:

فروی أن جمیع ملوک الدنیا کلها اربعة مؤمنان وکافران فالمؤمنان سلیمان بن داود و اسکندر والکافران نمرود و بختنصر و سیملکها من هذه الامة خامس لقوله تعالی لیظهره علی الدین کله و هو المهدی؛[17]

روایت شده است که پادشاهان دنیا چهار نفر بودند: دو نفر مؤمن و دو نفر کافر. آن دو مؤمن سلیمان بن داود و اسکندر بودند و دو کافر نمرود و بختنصر بودند. به زودی پنجمی نیز از امت محمد(ص) به دلیل آیه «لیظهره علی الدین کله» مالک این دنیا می شود و او مهدی است.

روایات بسیاری در کتب حدیثی اهل سنت وجود دارد مبنی بر اینکه حضرت مهدی(ع) از فرزندان پیامبر(ص) است و در آخرالزمان زمین را پر از عدل و داد می کند، کما اینکه قبل از او پر از ظلم و جور شده است.[18] علاوه بر اینها می گوییم: امکان ندارد این غلبه و پیروزی توسط حضرت عیسی(ع) باشد ـ چنان که برخی معتقدند ـ زیرا ما اعتقاد داریم که پیامبر اکرم(ص) آخرین نبی و افضل آنها و نیز مهیمن بر سایر انبیاست. آیا معقول است که حضرت عیسی(ع) بیاید و دین اسلام را کامل کند و به اتمام برساند و آن را بر سایر ادیان غلبه بدهد، در حالی که پیامبر اسلام آخرین نبی و افضل آنها باشد! ما می گوییم و ادله هم آن را ثابت کرده اند که اسلام توسط یکی از جانشینان پیامبر و از فرزندان ایشان ـ حضرت مهدی(ع)ـ بر سایر ادیان غلبه می یابد و هیچ محذوری هم پیش نمی آید، زیرا جانشینان حافظ و کامل کننده اسلام اند؛ همان اسلامی که پیامبر اکرم برای آن مبعوث شدند. ابن جوزی درباره نماز خواندن حضرت عیسی(ع) پشت سر حضرت مهدی(عج) می گوید: اگر حضرت مهدی پشت سر حضرت عیسی(ع) نماز بخواند، به دو دلیل جائز نیست: یکی اینکه نماز خواندن ایشان پشت سر حضرت عیسی(ع) او را از امامت خارج و مأموم و تابع خواهد کرد. دوم اینکه پیامبر(ص) فرمود: «لانبی بعدی» و همه شرایع بعد از پیامبر نسخ شده است. حال اگر مهدی(عج) پشت سر عیسی(ع) نماز بخواند، حدیث مذکور مورد شبهه قرار می گیرد.[19] همین استدلال نیز در اینجا مطرح است. بنابراین غلبه و پیروزی بر سایر ادیان در آخرالزمان توسط فرزند پیامبراکرم(ص) حضرت مهدی(عج) و به کمک حضرت عیسی تحقق می پذیرد.

نتیجه گیری

1. سنت خداوند و هدف نهایی بعثت بر این قرار گرفته است که دین اسلام بر دیگر ادیان غالب و چیره شود.

2. این غلبه و چیرگی در زمان پیامبر(ص) و پس از آن تا به حال به طور کامل تحقق نیافته است.

3. این چیرگی در آخرالزمان به دست امام عصر(عج) محقق خواهد شد.

غدیر و رابطه آن با بعثت و مهدویت

اسلام که آورنده آن پیامبر اکرم(ص) بوده است و به دست امام مهدی بر سایر ادیان چیره می شود، باید به دلیل آیه وعد (… ولیمکّننّ لهم دینهم الّذی ارتضی لهم …)[20] قبل از این غلبه، کامل شده و به مقام رضایت خداوند رسیده باشد. حال سؤال این است این دین کی و در کجا کامل شد و به رضایت خداوند رسید؟ با روشن شدن پاسخ این سؤال، حلقه اتصال میان بعثت و مهدویت و حکومت جهانی امام مهدی، جایگاه واقعی خود را باز می یابد و مثلث بعثت، غدیر و حکومت جهانی امام مهدی معیّن و کامل می شود. برای اینکه این مطلب روشن شود، اندکی در مورد آیه وعد و سپس در مورد آیه اکمال بحث خواهیم کرد.

آیه وعد

وعد اللّه الّذین آمنوا منکم وعملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فی الأرض کما استخلف الّذین من قبلهم ولیمکّننّ لهم دینهم الّذی ارتضی لهم ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمناً یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً ومن کفر بعد ذلک فأولئک هم الفاسقون؛[21]

خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده می دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید؛ و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل می کند، آن چنان که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت. کسانی که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقان اند.

در این آیه خداوند مردم (امت پیامبر) را مورد خطاب قرار داده است و کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند (الّذین آمنوا منکم وعملوا الصّالحات) و نیز تنها او را می پرستند و چیزی را شریک او قرار نمی دهند (یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً)[22] به سه چیز مژده می دهد.

خلافت روی زمین

اولین مژده ای که به آنها می دهد این است که «لیستخلفنّهم فی الأرض»؛ قطعاً آنان را خلیفه و حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید. در این زمینه ثوبان از پیامبر اکرم(ص) چنین نقل می کند: پیامبراکرم(ص) فرمودند: خداوند زمین را یکجا برای من جمع کرد و من مشرق و مغرب آن را دیدم و دیدم که امت در آینده نزدیک مالک آن می شود.[23]

آلوسی در مورد این می نویسد:

اگر بگوییم همه اینها (غلبه اسلام و مسلمانان) به دست مؤمنان در حوزه و در دوران (حکومت) مهدی(ع) و هنگام نزول عیسی(ع) تحقق می پذیرد، پس نیازی نیست به چیزهایی که قبلاً ذکر کردیم.[24]

طبری می گوید: لیورثنهم الله أرض المشرکین من العرب والعجم، فیجعلهم ملوکها وساستها.[25] در خصوص الارض نیز معظم مفسران اهل سنت می گویند: الارض بر عمومیت زمین دلالت دارد و نمی توان آن را به زمین مکه یا مدینه محدود دانست.[26] با توجه به این ویژگی دو مطلب زیر به دست می آید:

1. این خلافت جهانی خواهد بود و به منطقه ای اختصاص نخواهد داشت.

2. بدیهی است که چنین خلافت و حکومتی تا به حال به وجود نیامده است.

تمکین دین مرضی

دومین مژده ای که به آنها می دهد این است که …ولیمکّننّ لهم دینهم الّذی ارتضی لهم…؛ دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت.

در خصوص ماهیت این دین میان مفسران اختلافی وجود ندارد و همگی اتفاق دارند که دین مرضی به دلیل آیه …الیوم أکملت لکم دینکم وأتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الإسلام دینًا…[27] همان اسلام است که ثابت و مستقر شده و بر سایر ادیان غلبه می یابد.[28] با توجه به این ویژگی چندین مطلب به دست می آید.

1. با توجه به اینکه اسلام در اواخر عمر شریف پیامبر(ص) کامل شد و به حد رضایت پروردگار رسید، چون همه مفسران اتفاق نظر دارند که سوره مائده از آخرین سوره هایی است که بر پیامبر(ص) نازل شده است، برخی شأن نزولهایی[29] که برای آیه ذکر شده اند از اعتبار ساقط می شوند.

2. با توجه به ویژگی ثبات و استقرار و نیز گستردگی اسلام و غلبه آن بر سایر ادیان، برخی احتمالات از قبیل جزئی، محدود و مقطعی دانستن این خلافت، باطل می شود.

3. غلبه اسلام بر سایر ادیان صرفاً به معنای فتح ممالک و جزیه دادن پیروان دیگر مذاهب به مسلمانان نیست تا برخی بگویند این فتوحات و پرداخت جزیه تا حدودی در زمان پیامبر اکرم(ص) و خلفا به دست آمده، بلکه به این معناست که تنها اسلام پیروانی داشته باشد و بس. (این بحث در ضمن تفسیر آیه اظهار گذشت.)

4. غلبه اسلام بر سایر ادیان به دلیل آیه «لیظهره علی الدین کله ولوکره المشرکون[30] و به اعتقاد فریقین، در دوران امام مهدی(عج) محقق خواهد شد.

رفع خوف و ایجاد امنیت

سومین مژده ای که خداوند به مؤمنان می دهد این است که ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل می کند: …ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمناً…. با توجه به ویژگی تمکین (ثبات و استقرار و نیز گستردگی اسلام و غلبه آن بر سایر ادیان) شأن نزولی که از سوی برخی برای آیه ذکر شده است که امنیت مورد نظر در آیه در زمان خلفای چهارگانه متحقق شده است،[31] شأن نزول درستی نخواهد بود. علاوه بر این، در زمان هیچ کدام از این خلفا امنیت وجود نداشته است. در زمان امام صادق(ع) گویا برخی از عامه نیز گمان می کردند که آیه در مورد خلفا اربعه است. لذا فضل در خصوص این مطلب از امام جعفر صادق(ع) سؤال کرد و ایشان در جواب به وی فرمودند:

…متی کان الدین الذی إرتضاه الله ورسوله متمکناً بإنتشار الأمر فی الامة وذهاب الخوف من قلوبها وإرتفاع الشک من صدورها فی عهد واحد من هؤلاء وفی عهد علی علیه السلام مع إرتداد المسلمین والفتن التی کانت تثور فی أیامهم والحروب التی کانت تنشب بین الکفار وبینهم؛[32]

…چه زمانی دین مرضی خدا و رسول تثبیت شده است و امر آن انتشار یافته و خوف و شک از قلوب وسینه های مردم در عهد یکی از آن سه خلیفه و در عهد علی(ع) با ارتداد مردم بیرون رفته است؟ چه فتنه هایی که در ایام آنها برانگیخته شد و چه جنگهایی به آنها نسبت داده شده است که بین آنان وکفار واقع شد.

آیا با توجه این اختلافها و جنگها می توان گفت: امنیت مورد نظر آیه در زمان صحابه متحقق شده بود؟

نتیجه گیری

1. مورد خطاب در آیه عموم مسلمانان اند و به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند و تنها او را می پرستند و چیزی را شریک او قرار نمی دهند، سه چیز ـ خلافت روی زمین، تمکین دین مرضی و رفع خوف و امنیت کامل ـ مژده داده شده است.

2. اسلام در اواخر عمر شریف پیامبر به حد رضایت پروردگار رسید بنابراین، برخی از شأن نزولها که مصداق آیه را قبل از آن می داند مردود است.

3. با توجه به ویژگی ثبات و استقرار و نیز گستردگی اسلام و غلبه آن بر سایر ادیان، برخی احتمالات از قبیل محدود و مقطعی دانستن این خلافت، باطل می شود.

4. غلبه اسلام بر سایر ادیان به این معناست که فقط اسلام پیروانی داشته باشد و بس.

5. غلبه اسلام بر سایر ادیان، به اعتقاد فریقین، در زمان حکومت حضرت حجت متحقق خواهد شد.

6. قبل از غلبه و چیرگی، اسلام باید کامل شده و به حد رضایت خداوند رسیده باشد.

آیه اکمال

…الیوم أکملت لکم دینکم وأتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الإسلام دینًا…؛

امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام گرداندم و اسلام را به عنوان دین برای شما برگزیدم.

پس از روشن شدن این مطلب که اسلام پیش از غلبه و چیرگی باید در مرحله قبل کامل شده و به حد رضایت خداوند رسیده باشد، نوبت به این سؤال می رسد که اسلام کی و کجا کامل شد و به حد رضایت خداوند رسید. پس از روشن شدن این مطلب، به حلقه مفقوده و اتصال (غدیر) بین بعثت و مهدویت خواهیم رسید.

در پاسخ به سؤال مذکور می گوییم: به اعتقاد بزرگان اهل سنت، اسلام در غدیر به وسیله اعلان ولایت حضرت امیر، علی(ع)، کامل شد و به حد رضایت خداوند رسید.

ابن مردویه(م410ق)، چندین روایت از ابوسعید خدری، ابوهریره و مجاهد می آورد که آیه اکمال در غدیر در شأن حضرت امیرالمؤمنین(ع) نازل شده است. [33] حاکم حسکانی(م قرن5) پنج روایت از ابوهریره، ابوسعید خدری و ابن عباس ذکر می کند که آیه اکمال در غدیر درباره ولایت حضرت علی(ع) نازل گردیده است. [34]

سیوطی(م611ق) از ابن مردویه و ابن عساکر روایت آورده که ابو سعید خدری گفته است: آیه اکمال در غدیر بعد از انتصاب علی(ع) به ولایت و خلافت نازل شده است. وی همچنین از ابوهریره نقل می کند که آیه در غدیر خم در روز هجده ذی الحجه نازل شده است.[35] ابن کثیر(م744ق) و جمال الدین قاسمی(م944ق) روایاتی را از ابن مردویه از طریق هارون عبدی و ابوهریره آورده اند و می گویند: آیه اکمال در غدیر نازل شده است.[36]

سبط ابن جوزی که معتقد است آیه اکمال دو بار نازل شده است، یک بار در عرفه و بار دیگر در غدیر، می گوید: آیه در هر دو مرتبط به ولایت امام علی(ع) است.[37] قندوزی حنفی(م1294ق) در ینابیع المودة آورده است: بعد اینکه پیامبر اعظم(ص)، حضرت علی(ع) را در غدیر خم به ولایت منصوب کردند، آیه اکمال نازل شد.[38]

با توجه به اقوال بزرگان اهل سنت مبنی بر اینکه آیه درباره ولایت امام علی(ع) در غدیر نازل شده است، روشن می شود که اسلام در غدیر با نصب امام علی(ع) به ولایت کامل شد و به رضایت خداوند رسید. بنابراین، پاسخ سؤال مذکور مشخص می گردد و حلقه اتصال بین بعثت و مهدویت نیز معیّن می شود و به این ترتیب، مثلث بعثت، غدیر و مهدویت و حکومت جهانی کامل می شود.

نتیجه گیری نهایی

پیامبراکرم(ص) اسلام را آورد و 23سال به تبلیغ آن پرداخت. اسلام در اواخر عمر شریف پیامبر به وسیله اعلان ولایت حضرت علی(ع) (پس از تعیین جانشین برای پیامبر(ص)) کامل شد و به حد رضایت پروردگار رسید و در آخرالزمان به وسیله مهدی فاطمه(ع) بر همه ادیان غالب و چیره می گردد.

پی نوشتها:

1. توبه: 33؛ صف: 9.

2. زادالمسیر فی علم التفسیر، الامام أبی الفرج جمال الدین محمدالجوزی، تحقیق: محمد بن عبدالرحمن عبد الله، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ج3، ص290.

3. تفسیر کبیر فخر رازی، ج16، ص40.

4. زادالمسیر، ابن جوزی، ج3، ص290.

5. توبه: 32.

6. صفوة التفاسیر، محمدعلی الصابوری، دارالقرآن الکریم، بیروت، بی تا, ج1، ص532.

7. الجامع لاحکام القرآن، لأبی عبد الله محمد بن أحمد الأنصاری القرطبی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1405ق، ج11, ص48؛ الکشاف, زمخشری, ج4, ص99؛ أحکام القرآن, جصاص، ج5 ص334؛ تفسیر ابن جزی, ص252؛ الدرالمنثورفی التفسیربالمأثور، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی، دارالمعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، بی تا, ج4، ص175 و دیگر مفسران… .

8. تفسیر قرطبی, ج8, ص121 و ج11 ص48؛ تفسیر فخر رازی، ج16، ص40؛ نور الابصار فی مناقب ال بیت النبی المختار، مؤمن بن حسن مؤمن شبلبنحی، دارالحیل بیروت، 1409ق، ص228؛ البیان فی اخبار صاحب الزمان، الحافظ ابی عبد الله محمد بن یوسف الکنجی الشافعی، مؤسسة النشر الاسلامی، 1417ق, باب 25, ص156.

9. تفسیر کبیر, فخر رازی, ج16, ص40.

10. التسهیل لعلوم التنزیل، ابن جزی الغرناطی الکلبی، دارالکتاب العربی، 1403ق، ص252.

11. تفسیر طبری, ج، 14 ص215، شماره 16645؛ تفسیر کبیر فخر رازی، ج16, ص40؛ تفسیر قرطبی ج8, ص121؛ در المنثور, ج4, ص176

12. در المنثور, ج4 ص175

13. تفسیر قرطبی، ج8، ص121؛ تفسیر کبیر، ج16، ص40.

14. مستدرک حاکم، ج4، ص476، ح 8324.

15. تفسیر طبری، ج14، ص215، شماره 166455؛ تفسیر کبیر، ج16، ص40؛ تفسیر قرطبی، ج8، ص121؛ درالمنثور، ج4، ص176.

16. البیان فی اخبار صاحب الزمان, باب 25,156.

17. تفسیر قرطبی, ج11, ص48. البته راوی حدیث ابن عباس است؛ عقد الدرر فی اخبار المنتظر، یوسف بن یحیی مقدسی شافعی، تحقیق: دکتر عبدالفتاح محمدالحلو، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1416ق, ص40.

18. فرائد فوائد الفکر فی الامام المهدی المنتظر، مرعی بن یوسف المقدسی الحنبلی، تحقیق: شیخ سامی الغریری، موسسه معارف اسلامی، 1421ق, ص61 ـ 64؛ عقد الدرر فی اخبار صاحب المنتظر, 46ـ 41؛ الصواعق المحرقة, ج2, ص162؛ مسند احمد، احمد بن حنبل، دار صادر بیروت، بی تا, ج3, ص28.

19. تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزی، بیروت، مؤسسة اهل البیت، 1401ق, ص364.

20. به اجماع مفسران اهل سنت، تمکین به معنای ثبات و غلبه است. ر.ک: تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق احمد فرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق، ج2، ص424؛ جامع البیان عن تأویل ای القرآن، محمد إبن جریر الطبری، بیروت، دارالفکر، 1415ق, ج18، ص211؛ تفسیر السمرقندی، أبواللیث السمرقندی، تحقیق: دکتر محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج2، ص521؛ تفسیر ابن زمنین، أبی عبد الله محمد بن عبد الله بن أبی زمنین، ج3، ص242؛ تفسیر الثعلبی، الثعلبی، تحقیق: ابی محمد بن عاشور، دار احیاء التراث العربی، 1422ق، ج7، ص114؛ تفسیر السمعانی، السمعانی، تحقیق: یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ریاض، دار الوطن، 1418ق، ج3، ص544 ـ 545؛ تفسیر البغوی، البغوی، تحقیق خالد عبدالرحمان العک، دار المعرفة، ج3، ص354؛ تفسیر النسفی، ابی البرکات عبد الله بن احمد بن محمود النسفی، بی جا، بی تا، ج3، ص154؛ تفسیر الرازی، الرازی، ج24، ص26 و33؛ تفسیر العز بن عبد السلام، الإمام عز الدین عبدالعزیز بن عبدالسلام السلمی الدمشقی الشافعی، تحقیق: دکتر عبدالله بن ابراهیم الوهبی، بیروت، دار ابن حزم، 1416ق، ج2، ص409؛ تفسیر القرطبی، القرطبی، ج12، ص300؛ تفسیر البیضاوی، البیضاوی، بیروت، دار الفکر، بی تا، ج4، ص198؛ تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، الفیروز آبادی، دار الکتب العلمیة، بی تا، ص298؛ تفسیر الجلالین، المحلی، السیوطی، تحقیق مروان سوار، دار المعرفة للطباعة و النشر و التوزیع، بی تا، ص467؛ تفسیر أبی السعود المسمی ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، أبی السعود محمد بن محمد العمادی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج6، ص191؛ فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، محمد بن علی بن محمد الشوکانی، عالم الکتب، بی تا، ج4، ص47؛ أضواء البیان، الشنقیطی، تحقیق مکتب البحوث و الدراسات، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر، 1415ق، ج5, ص553ـ554.

21. نور: 55.

22. قرآن چنین مقامی را (یعنی عدم ارتکاب هرگونه شرک از سوی انبیا) مقام عصمت می شمارد و رسیدن به آن را در پرتو لطف الهی میسر می داند: زاد المسیر, ابن الجوزی، ج4، ص172. بنابراین می گوییم: صرفاً معصومان دارای این چنین مقامی خواهند بود.

23. المصنف, ابن ابی شیبه, ج7, ص421؛ صحیح ابن حبان, ج15, ص109و ج16, ص221.

24. روح المعانی، الآلوسی، بی جا، بی تا, ج17, ص104.

25. جامع البیان، إبن جریر الطبری، ج18، ص211.

26. همان، ج18، ص211؛ تفسیر الواحدی، الواحدی، ج2، ص768؛ تفسیر البغوی، البغوی، ج3، ص353؛ تفسیر النسفی، النسفی، ج3، ص154؛ أحکام القرآن، ابن العربی، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، دار الفکر للطباعة والنشر، بی تا، ج3، ص412 ـ 413؛ تفسیر القرطبی، القرطبی، ج12، ص298 ـ 299؛ التسهیل لعلوم التنزیل، الغرناطی الکلبی، ج3، ص71؛ تفسیر ابن کثیر، ابن کثیر، ج3، ص311؛ فتح القدیر، الشوکانی، ج4، ص47؛ تفسیر الآلوسی، الآلوسی، ج17، ص104. و… .

27. مائده : 3.

28. تفسیر مقاتل بن سلیمان، مقاتل بن سلیمان، ج2، ص424؛ جامع البیان، إبن جریر الطبری، ج18، ص211؛ تفسیر السمرقندی، أبو اللیث السمرقندی، ج2، ص521؛ تفسیر ابن زمنین، أبی عبد الله محمد بن عبد الله بن أبی زمنین، ج3، ص242؛ تفسیر الثعلبی، الثعلبی، ج7، ص114؛ تفسیر السمعانی، السمعانی، ج3، ص544 ـ 545؛ تفسیر البغوی، البغوی، ج3، ص354؛ تفسیر النسفی، النسفی، ج3، ص154؛ تفسیر الرازی، الرازی، ج24، ص26 و33؛ تفسیر العز بن عبد السلام، الإمام عز الدین عبدالعزیز بن عبد السلام السلمی الدمشقی الشافعی، ج2، ص409؛ تفسیر القرطبی، القرطبی، ج12، ص300؛ تفسیر البیضاوی، البیضاوی، ج4، ص198؛ تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، الفیروز آبادی، ص298؛ تفسیر الجلالین، المحلی، السیوطی، ص467؛ تفسیر أبی السعود، أبی السعود، ج6، ص191؛ فتح القدیر، الشوکانی، ج4، ص47؛ أضواء البیان، الشنقیطی، ج5, ص553 ـ 554.

29. مثلاً اینکه آیه در مکه و یا در اوایل هجرت در مدینه درباره صحابه نازل شده است. جامع البیان، إبن جریر الطبری، ج18، ص212؛ تفسیر ثعلبی, ج7, ص115؛ احکام القرآن, ابن العربی, ج3, ص409؛ تفسیر ابن کثیر, ج3, ص312ـ313؛ الدر المنثور, جلال الدین السیوطی, ج5, ص55.

30. توبه: 33.

31. تفسیر القرطبی, القرطبی, ج12, ص297 .

32. التفسیر الصافی، الفیض الکاشانی، تهران، مکتبة الصدر، 1416, ج3, ص444ـ445.

33. نک: مناقب علی بن ابی طالب، الامام ابی بکر احمد بن موسی لبن مردویه, ص231ـ233.

34. نک: شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، تحقیق: الشیخ محمدباقر المحمودی، مؤسسة الطبع والنشر التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، 1411ق, ج1, ص200ـ208.

35. درالمنثور, سیوطی, ج3, ص16ـ17.

36. نک: تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشلی، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، 1412ق, ج2,ص15؛ محاسن التأویل, ج4, ص33. هر چند برخی از اهل سنت آنها را ضعیف دانسته و یا از مفتریات شیعه شناخته اند, اما این دیدگاه مبنای علمی ندارد؛ چون افرادی که در سلسله سند این روایات آمده اند, از نظر رجال شناسان اهل سنت توثیق شده اند. به طور نمونه، علامه امینی تک تک رجال سندها را بر اساس موازین اهل سنت بررسی و توثیق کرده است: ر.ک: الغدیر, ج1, ص294ـ298.

37. نک: تذکرة الخواص، ص37.

38. نک: ینابیع المودة، سلیمان بن ابراهیم القندوزی، تحقیق: سیدجمال اشرف، دارالاسوة، 1416ق, ج1, ص343 و347.