پیش از پاسخ خدمت شما سوال کننده محترم باید عرض شود که ابتدا باید بحث‌های مُختلفی و جامعی در نهج البلاغه و قرآن و … درباره تعریف، ماهیت، عوامل، راه های مقابله و جلوگیری از فتنه مطرح شده است:گاهی حضرت از آتش فتنه‌ها پیش گویی می کند، مانند: خبر از فتنه عبدالملک مروان،(1) فتنه‌های بصره،(2) فتنه‌ها و تحولات سیاسی عراق آن زمان،(3)، فتنه‌های جنگ صفین و بازداشتن ابوموسی اشعری از فتنه‌های آینده،(4) فتنه‌ها و شهادت خودش،(5) و یا خبر از فتنه‌های مختلف آینده داده است.(6)گاهی نیز ایشان، از ره‌آورد شوم فتنه‌ها و آتش‌ خانمان سوز آن سخن به میان آورده است.(7) یعنی آثار و عواقب فتنه ها را بیان می کنند.
گاهی علل و عوامل پیدایش و ایجاد فتنه‌ها را گوشزد نموده،(8) و نشان‌های فتنه جویان را مورد بررسی قرار داده است.(9)
برخی اوقات نیز به راه‌های مقابله با فتنه‌ها، روش مبارزه با آن، عوامل رهایی و نجات انسان‌ها از فتنه پرداخته است. برخی از راه‌های مقابله با فتنه‌ها که در نهج البلاغه ارائه شد عبارتنداز:
1. تمسک به اهل‌بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ(10)
2. آگاهی یافتن نسبت به فتنه و فتنه انگیزان و با آگاهی قدم برداشتن در فتنه(11)
3. پایبندی به سنّت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ (درباره برخورد با فتنه‌ خونین عبدالملک مروان خلیفه اموی و هجوم آن به کوفه)(12)
4. با زیرکی و هوشمندی برخورد نمودن (مانند آنچه در حکمت شماره 1 بیان فرموند)
بنابراین، تشبیه در حکمت شماره 1 نهج البلاغه، در واقع به این معنی است که انسان در فتنه‌ها به گونه ای زیرکانه برخورد کند که هیچ یک از دو طرف نتواند از او بهره برداری کند، نه وسیله‌ای برای تاخت و تاز فتنه‌انگیزان باشد و نه چون شتر شیرده باعث تقویت مالی و روحی آن‌ها گردد.
ابن ابی‌الحدید در توضیح این حکمت می‌گوید: «ایّام فتنه که همان ایام خصومت و جنگ و درگیری است، بین دو رهبر گمراه که هردو مردم را به گمراهی دعوت می‌کنند، مانند فتنه عبدالملک و ابن زبیر و فتنه مروان و ضحاک و فتنه حجاج و ابن اشعث»؛(14) در این موارد باید به گونه‌ای حرکت کرد که هیچ یک از دو طرف را تقویت نکند، نه به صورت مستقیم در منازعه و درگیری آن ها شرکت داشته باشد و نه به صورت تدارکاتی و غیرمستقیم.
«وگاه یکی از دو طرف برحق است. این صورت را نمی‌شود گفت ایام فتنه است مانند جنگ جمل و صفین (که علی ـ علیه السلام ـ طرف حق بود) و مانند آن که در این صورت جهاد فی سبیل الله و کمک به طرفداران حق (و علیه رهبران گمراه و فتنه‌انگیز) واجب است و کشیدن شمشیر و نهی از منکر و بذل جان در اثبات و عزت بخشیدن دین و اظهار حق لازم و ضروری است.»(15(

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شرح نهج البلاغه، اثر ابن ابی الحدید، ذیل حکمت اول.
2. شرح نهج البلاغه، ابن میثم و دیگران، ذیل حکمت اول.
3. پیام امیرالمومنین (علیه السلام) اثر آیت الله مکارم شیرازی.

پاورقی:
(1) نهج البلاغه، خطبه 101، شماره 5.
(2) همان، خطبه 102، شماره 5.
(3) همان، شماره 3.
(4) نهج البلاغه، نامه 63.
(5) همان، خطبه 156.
(6) همان، خطبه 93، و خطبه 150، شماره 1 و 2.
(7) خطبه، 151.
(8) همان، خطبه 7 و 5.
(9) همان، خطبه151.
(10) همان، خطبه 5، ص50 و خطبه 93، ص174 شماره، 12-13.
(11) همان، خطبه 151، ص276.
(12) همان، خطبه138، ص258.
(13) همان، حکمت 1،‌ص624.
(14) ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، چاپ دوم، 1387 ه‍ ، ج17-18، ص82.
(15) همان.