در بین آیاتی که بیانگر ترتیب آفرینش آسمان و زمین یا تقدم آفرینش زمین بر آسمان است دو دسته آیات وجود دارد:دسته اول : آیاتی که آفرینش آسمان را پس از آفرینش زمین می‌دانند و آن را با «ثم» به زمین عطف کرده‌اند: (هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوَی‌ إِلَی السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ)[۱]؛ «او کسی است که همه‌ آنچه در زمین است را برای شما آفرید، سپس به آسمان پرداخت و آن‌ها را [به صورت] هفت آسمان مرتب نمود»، (الَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ… ثُمَّ اسْتَوَی‌ إِلَی السَّماءِ… فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ)[۲]؛ «کسی که زمین را در دو روز [و دو دوره] آفرید… سپس به آفرینش آسمان پرداخت… و [کار] آن‌ها را به صورت هفت آسمان در دو روز [و دو دوره] تمام کرد».برخی از مفسران ، مانند ابن عباس، مجاهد، و حسن بصری معنای ظاهری این آیات را پذیرفته‌اند[۳] که آسمان بعد از زمین به وجود آمده است.
دسته دوم ـ آیاتی که آفرینش آسمان را مقدم می‌دانند. در آیات ۲۷ـ۳۲ سوره نازعات کلمه «بعد» ترتیب آفرینش زمین و آسمان را نشان می‌دهد: (ءَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ‌السَّماءُ بَنَاهَا… وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحَاهَا أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا)؛ «آیا آفرینش شما سخت‌تر است یا آسمان، که [خدا] آنرا بنا کرد… و بعد از آن زمین را گسترش داد. آبش و گیاهش را از آن بیرون آورد و کوه‌ها را استوار ساخت».
بنابراین باید گفت که، ظاهر ابتدایی برخی آیات پیرامون خلقت آسمان و زمین، باعث اختلاف دیدگاه‌ها درباره ترتیب آفرینش آسمان و زمین شده است. مفسران و اندیشمندان، با استناد به برخی واژه‌هایی که به کار رفته در آیات و ترتیب زمانی که فهمیده می شود، دیدگاه‌های متفاوتی را بیان کرده‌اند که به صورت زیر قابل تقسیم‌بندی است:
الف) خلقت آسمان سپس خلقت‌زمین با حمل «ثمّ» بر بَعدیت ذکری
علامه طباطبایی آفرینش زمین [دحو الارض] را که در این آیات به آن اشاره شده است، از آفرینش آن به شکل کروی، جدا نمی‌دانند و این عقیده را دارند که خلقت و گسترش، یکی بوده و پس از خلقت آسمان صورت گرفته است. ایشان واژه «ثم» در آیات سوره فصلت را ظاهر در بعدیّتِ در ذکر و خبر می‌دانند، نه بعدیت در زمان.
علامه دلیل این ظهور را اینگونه بیان می‌کنند که: «در این آیات پس از گستردن زمین به اخراج آب و چراگاه و ریشه‌دار کردن کوه‌ها اشاره شده است و این موارد با آفرینش زمین یک‌جا آمده و آفرینش آسمان را با ثم به آن عطف کرده است.»(۴)
کتاب تفسیر پیام قرآن پس از طرح آیات ۲۷ـ۳۲ نازعات هم می‌نویسد :«این آیات نیز به خوبی نشان می‌دهد که آفریش آسمان، قبل از زمین بوده و پیدایش آب و گیاهان و کوه‌ها بعد از آن انجام گرفته است. این ترتیب همان چیزی است که علم امروز بر آن تأکید دارد؛ پیدایش زمین را بعد از خورشید می‌داند و پیدایش آب در سطح زمین و سپس گیاهان و هم چنین پیدایش کوه‌ها را بعد از خلقت زمین می‌شمرد».(۵)
ب) آفرینش آسمان در دو مرحله
برخی از مفسران تعارض میان آیه سوره فصلت و آیات سوره نازعات را این گونه برطرف می‌کنند.
«آسمان پس از مرحله دخان دو بنا داشته‌اند، بنای اوّل همان است که در آیات ۲۸ـ۲۹ نازعات آمده است. (رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا وَأَغْطَشَ لیل‌ها وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا) و بنای دوم، هفت‌گانه کردن آن بوده است. پس آیات سوره نازعات بنای اول را بیان می‌کند؛ زیرا هفت‌گانه کردن در آن‌ها نیامده است و آیات سوره فصلت هر دو را بیان می‌کند. گسترش زمین [دحو الارض] و اخراج آب و چراگاه و إرساء کوه‌ها در فاصله دو بنای آسمان صورت گرفته است.»(۶)
ج) آفرینش زمین در دو مرحله
جمعی از مفسران به نوعی دیگر آیات را با هم جمع کرده و نوشته‌اند:
«خداوند جرم زمین را پیش از آسمان خلق کرد ولی آن را گسترش نداد سپس آسمان را آفرید و پس از آن زمین را گسترش داد.»(۷)
د) آیات گویای ترتیب نیست
برخی دیگر از دانشمندان با بررسی آیات، به این نتیجه رسیده‌اند که این آیات هیچ‌گونه ترتیبی را در مورد خلقت آسمان و زمین بیان نمی‌کند و کاربرد واژه‌های «و»، «ثمّ» و «بعد»، هنگام بیان آفرینش آسمان و زمین فقط برای ارتباط کلام و جمله‌هاست نه برای بیان ترتیب در آفرینش آن‌ها(۸)
بنابراین و در نتیجه باید گفت:
با توجه به واژه «بعد» در آیات ۲۷ـ۳۲ سوره نازعات، که تصریح به تأخّر خلقت زمین دارد، می‌توان تقدم آفرینش آسمان را از این آیات استفاده کرد و این همان چیزی است که علم امروز، آن را به اثبات رسانده است و با توجه به ادامه آیات ۹ـ۱۲ سوره فصلت و ۲۹ سوره بقره که از هفت آسمان سخن گفته شده است می‌توان احتمال داد آین آیات بیانگر صورت‌بندی جزئیات آسمان هستند نه آفرینش اصل آسمان، همان‌طور که در کیهان‌شناسی عصر ما هنوز تولد ستارگان و سیارات جدید در کهکشان‌ها کشف می‌شود.
پاورقی ها:
۱. بقره ، آیه ۲۹.
۲. فصلت، آیات ۹ـ۱۲.
۳. التحریر و التنویر، ج ۱، ص ۱۱۹
۴. تفسیر المیزان، ج ۱۷، ص ۳۶۵.
۵. پیام قرآن، ج ۸، ص ۱۵۱.
۶. تفسیر الفرقان،‌ ج ۲۴، ص ۲۶.
۷. تفسیر مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۵۹.
۸. مقایسه‌ای میان عهدین، قرآن و علم، ص ۱۹۵.
۱. بقره ، آیه ۲۹.
۲. فصلت، آیات ۹ـ۱۲.
۳. التحریر و التنویر، ج ۱، ص ۱۱۹
۴. تفسیر المیزان، ج ۱۷، ص ۳۶۵.
۵. پیام قرآن، ج ۸، ص ۱۵۱.
۶. تفسیر الفرقان،‌ ج ۲۴، ص ۲۶.
۷. تفسیر مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۵۹.
۸. مقایسه‌ای میان عهدین، قرآن و علم، ص ۱۹۵.