ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
در علم الحدیث بررسی حجیت و اعتبار روایات از دو منظر به صورت دقیق انجام می شود به لحاظ سند و به لحاظ محتوا.
این موضوع به این خاطر است که حجیت و اعتبار روایت باید کامل باشد و داشتن سند موثق به تنهایی کافی نبوده و باید به لحاظ محتوایی نیز، روایات مخالف قطعیات و مسلمات نباشد.
اما درباره روایت مورد اشاره به لحاظ سندی باید گفت در کتاب «اصول کافی»، باب «نوادر» که بعد از باب «فضل قرآن» تدوین شده است، روایاتی درباره قرآن نقل شده است.
در آخرین روایت این باب، چنین آمده است: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «قرآنی که جبرئیل آن‌را برای محمد(صل الله علیه و آله وسلم) آورد، هفده هزار آیه داشت».[۱]این روایت به دو طریق، نقل شده است؛ که بنابر هر دو طریق، به لحاظ سندی، راویانشان ثقه و مورد اطمینان هستند.[۲]
اما درباره محتوای روایت باید گفت:
ظاهر این حدیث با تعداد آیات موجود، که طبق روایت اهل کوفه ۶۲۳۶ آیه است، منافات داشته و چنین برداشت می‌شود که قرآن دچار تحریف شده و برخی از آیات آن، از بین رفته و به دست ما نرسیده است.
این مسئله نه ننها با ادله عقلی و مسلّم عدم تحریف قرآن هم‌خوانی ندارد، بلکه با برخی نقل‌ها که مدعی حذف یا از بین رفتن برخی از کلمات یا آیات قرآن هستند نیز سازگاری ندارد؛ چرا که حجم مطالب ادعایی حذف شده در برخی نقل ها، به مراتب، کمتر از این حجمی است که در حدیث کافی به آن اشاره شده است. به همین روایت یاد شده به لحاظ محتوایی خلاف ادله قطعی و مسلّم عدم تحریف قرآن و مخالف با آیات تحدی در قرآن است. اما چون سند موثقی دارد باید از ظاهر الفاظ روایات فراتر رفته و به باطن آنها توجه نمود. از این‌رو؛ توجیهات مختلفی برای این روایت ذکر شده است:
1. منظور از قرآن در این روایت، معنایی وسیع‌تر از اصل قرآن است که شامل هر آنچه که به عنوان وحی نازل شده، می‌شود که قرار گرفتن آنها در کنار قرآن موجود، تعداد آیات به هفده هزار آیه خواهد رسید.[۳]2. در تعداد آیات قرآن، بین علمای این فن، اختلاف نظر وجود دارد.
علت وجود اختلاف این است که یک آیه را برخی دو آیه حساب کرده‌اند. [۴] ممکن است زیاد بودن تعداد آیات قرآن از منظر این روایت، مرتبط با همین مسئله باشد. به عنوان نمونه، آیه ۷۷ سوره نساء، خود می‌تواند ۷ آیه باشد: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ قیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیدِیکُمْ وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ * فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیهِمُ الْقِتالُ إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ یخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیهِ اللهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیهً * وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَینَا الْقِتالَ * لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَریبٍ * قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلیلٌ * وَ الْآخِرَهُ خَیرٌ لِمَنِ اتَّقى * وَ لا تُظْلَمُونَ فَتیلا».
3. ممکن است آیاتی که حذف شده‌اند، از باب نسخ باشد؛ یعنی این تعداد از آیات، به علت نسخ قرائت، از کتابت آنها خودداری شده باشد.[۵] البته این نوع نسخ، چندان مورد پذیرش و مقبول علما نیست.[۶]یکی از نکات مهم در کتاب های حدیثی خصوصا کافی این است که محدثین شیوه و مبنای خاصی برای تبویب کتاب داشته اند که گویای اهمیت و ارزش احادیث بوده است.
شیوه کلینی(ره) در مجموع «الکافی» این است که آن‌را بر کتاب‌های متعدّدی و هر کتاب را بر باب‌هایی مرتّب ساخته و برای هر بابی عنوانی متناسب با محتوایش قرار داده و سپس احادیث شاذّ و نادر را در بابی با عنوان «نوادر» جای داده است؛ زیرا طبق فرهنگ حدیثی شیعه و احادیثی که کلینی خود و جز او نقل می‌کنند، احادیث شاذّ و نادر ـ که مخالف کتاب یا سنّت معتبر و مورد عمل و یا خلاف اجماع هستند ـ از مقام اعتبار ساقط‌اند.
همچنین، وقتی کلینی خود احادیثی نقل می‌کند که بر مصونیت الفاظ و عبارات قرآن و وقوع تحریف معنایی در تفسیر آن دلالت دارد، حدیثی که در ظاهرش مخالف آنها باشد، یا باید تأویل رود و یا اگر قابل تأویل نبود، طرح (کنار گذاشته) شود.
بنابراین در بررسی حجیت و اعتبار حدیث یادشده و سایر احادیث ابواب النوادر، هر چند ممکن است به لحاظ سندی حدیثی مشکل نداشته باشد ولی باید ظاهر و محتوای آن نیز خلاف مسلّمات و قطعیات نباشد. در نتیجه این ظاهر و محتوای این حدیث با قطعیاتی و مسلمات عدم تحریف و تحدی قرآن است و ارزشی ندارد و به همین دلیل نیز مرحوم شیخ کلینی آن را در انتهای باب النوادر نقل کرده است. همچنین باید توجه داشت که آوردن این حدیث در باب نوادر، آن هم به عنوان آخرین حدیث از این باب، به روشنی حاکی از اعتقاد کلینی به وجود مشکل یا شذوذی خاص در این حدیث است؛ اما حدیث را به دلیل استواری سند ذکر کرده است[۷] پی نوشت:
[۱]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۲، ص ۶۳۴، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۲]. ر. ک: مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج ۱۲، ص ۵۲۵، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
[۳]. شیخ صدوق ، اعتقادات الامامیه، ص ۸۴ – ۸۵، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
[۴]. ر. ک: سبب اختلاف در تعداد آیات قرآن
[۵]. فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج ۹، ص ۱۷۸۱، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
[۶]. ر. ک: نسخ در قرآن
[۷]. ر. ک: صحیحه هشام و شمار آیات قرآن
این موضوع به این خاطر است که حجیت و اعتبار روایت باید کامل باشد و داشتن سند موثق به تنهایی کافی نبوده و باید به لحاظ محتوایی نیز، روایات مخالف قطعیات و مسلمات نباشد.
اما درباره روایت مورد اشاره به لحاظ سندی باید گفت در کتاب «اصول کافی»، باب «نوادر» که بعد از باب «فضل قرآن» تدوین شده است، روایاتی درباره قرآن نقل شده است.
در آخرین روایت این باب، چنین آمده است: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «قرآنی که جبرئیل آن‌را برای محمد(صل الله علیه و آله وسلم) آورد، هفده هزار آیه داشت».[۱]این روایت به دو طریق، نقل شده است؛ که بنابر هر دو طریق، به لحاظ سندی، راویانشان ثقه و مورد اطمینان هستند.[۲]
اما درباره محتوای روایت باید گفت:
ظاهر این حدیث با تعداد آیات موجود، که طبق روایت اهل کوفه ۶۲۳۶ آیه است، منافات داشته و چنین برداشت می‌شود که قرآن دچار تحریف شده و برخی از آیات آن، از بین رفته و به دست ما نرسیده است.
این مسئله نه ننها با ادله عقلی و مسلّم عدم تحریف قرآن هم‌خوانی ندارد، بلکه با برخی نقل‌ها که مدعی حذف یا از بین رفتن برخی از کلمات یا آیات قرآن هستند نیز سازگاری ندارد؛ چرا که حجم مطالب ادعایی حذف شده در برخی نقل ها، به مراتب، کمتر از این حجمی است که در حدیث کافی به آن اشاره شده است. به همین روایت یاد شده به لحاظ محتوایی خلاف ادله قطعی و مسلّم عدم تحریف قرآن و مخالف با آیات تحدی در قرآن است. اما چون سند موثقی دارد باید از ظاهر الفاظ روایات فراتر رفته و به باطن آنها توجه نمود. از این‌رو؛ توجیهات مختلفی برای این روایت ذکر شده است:
1. منظور از قرآن در این روایت، معنایی وسیع‌تر از اصل قرآن است که شامل هر آنچه که به عنوان وحی نازل شده، می‌شود که قرار گرفتن آنها در کنار قرآن موجود، تعداد آیات به هفده هزار آیه خواهد رسید.[۳]2. در تعداد آیات قرآن، بین علمای این فن، اختلاف نظر وجود دارد.
علت وجود اختلاف این است که یک آیه را برخی دو آیه حساب کرده‌اند. [۴] ممکن است زیاد بودن تعداد آیات قرآن از منظر این روایت، مرتبط با همین مسئله باشد. به عنوان نمونه، آیه ۷۷ سوره نساء، خود می‌تواند ۷ آیه باشد: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ قیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیدِیکُمْ وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ * فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیهِمُ الْقِتالُ إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ یخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیهِ اللهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیهً * وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَینَا الْقِتالَ * لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَلٍ قَریبٍ * قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلیلٌ * وَ الْآخِرَهُ خَیرٌ لِمَنِ اتَّقى * وَ لا تُظْلَمُونَ فَتیلا».
3. ممکن است آیاتی که حذف شده‌اند، از باب نسخ باشد؛ یعنی این تعداد از آیات، به علت نسخ قرائت، از کتابت آنها خودداری شده باشد.[۵] البته این نوع نسخ، چندان مورد پذیرش و مقبول علما نیست.[۶]یکی از نکات مهم در کتاب های حدیثی خصوصا کافی این است که محدثین شیوه و مبنای خاصی برای تبویب کتاب داشته اند که گویای اهمیت و ارزش احادیث بوده است.
شیوه کلینی(ره) در مجموع «الکافی» این است که آن‌را بر کتاب‌های متعدّدی و هر کتاب را بر باب‌هایی مرتّب ساخته و برای هر بابی عنوانی متناسب با محتوایش قرار داده و سپس احادیث شاذّ و نادر را در بابی با عنوان «نوادر» جای داده است؛ زیرا طبق فرهنگ حدیثی شیعه و احادیثی که کلینی خود و جز او نقل می‌کنند، احادیث شاذّ و نادر ـ که مخالف کتاب یا سنّت معتبر و مورد عمل و یا خلاف اجماع هستند ـ از مقام اعتبار ساقط‌اند.
همچنین، وقتی کلینی خود احادیثی نقل می‌کند که بر مصونیت الفاظ و عبارات قرآن و وقوع تحریف معنایی در تفسیر آن دلالت دارد، حدیثی که در ظاهرش مخالف آنها باشد، یا باید تأویل رود و یا اگر قابل تأویل نبود، طرح (کنار گذاشته) شود.
بنابراین در بررسی حجیت و اعتبار حدیث یادشده و سایر احادیث ابواب النوادر، هر چند ممکن است به لحاظ سندی حدیثی مشکل نداشته باشد ولی باید ظاهر و محتوای آن نیز خلاف مسلّمات و قطعیات نباشد. در نتیجه این ظاهر و محتوای این حدیث با قطعیاتی و مسلمات عدم تحریف و تحدی قرآن است و ارزشی ندارد و به همین دلیل نیز مرحوم شیخ کلینی آن را در انتهای باب النوادر نقل کرده است. همچنین باید توجه داشت که آوردن این حدیث در باب نوادر، آن هم به عنوان آخرین حدیث از این باب، به روشنی حاکی از اعتقاد کلینی به وجود مشکل یا شذوذی خاص در این حدیث است؛ اما حدیث را به دلیل استواری سند ذکر کرده است[۷] پی نوشت:
[۱]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۲، ص ۶۳۴، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۲]. ر. ک: مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج ۱۲، ص ۵۲۵، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
[۳]. شیخ صدوق ، اعتقادات الامامیه، ص ۸۴ – ۸۵، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
[۴]. ر. ک: سبب اختلاف در تعداد آیات قرآن
[۵]. فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج ۹، ص ۱۷۸۱، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
[۶]. ر. ک: نسخ در قرآن
[۷]. ر. ک: صحیحه هشام و شمار آیات قرآن
