در مصادر حدیثىِ شیعه[۱] و اهل سنّت[۲] روایاتى دیده مى شوند که تکیه گاه زمین را شاخ گاو یا شانه ماهى مى دانند . در ارزیابى اجمالى این روایات ، چند نکته قابل توجّه است :یک . سند این روایات ، به استثناى دو روایت،[۳]معتبر نیست ؛ بلکه شمارى از آنها فاقد سندند .دو . متن آنها مضطرب است . یکى مى گوید :
الأَرضُ عَلَى الحوتِ ، وَ الحوتُ عَلَى الماءُ ، وَ الماءُ عَلَى الصَّخرَةِ ، وَ الصَّخرَةُ عَلى قَرنِ ثَورٍ أملَس ، وَ الثَّورُ عَلَى الثَّرى .[۴]زمین بر پشت ماهى قرار دارد و ماهى بر روى آب ، و آب بر روى تخته سنگ ، و تخته سنگ بر روى شاخ صاف و برّاق یک گاو نر ، و گاو بر روى خاک .
روایتى دیگر مى گوید :
الأَرضُ عَلَى الحوتِ ، وَ الحوتُ عَلَى الماءِ ، وَ الماءُ عَلَى الثَّرى .[۵]زمین بر پشت ماهى است ، و ماهى بر روى آب ، و آب بر روى خاک .
روایتى دیگر مى گوید : وَضَعَ الأَرضَ عَلَى الحوتِ ، وَ الحوتُ فِی الماءِ ، وَ الماءُ فى صَخرَةٍ مُجَوَّفَةٍ ، وَ الصَّخرَةُ عَلى عاتِقِ مَلَکٍ ، وَ المَلَکُ عَلَى الثَّرى ، وَ الثَّرى عَلَى الرّیحِ العَقیمِ ، وَ الرّیحُ عَلَى الهَواءِ ، وَ الهَواءُ تُمسِکُهُ القُدرَةُ … .[۶] زمین را بر پشت ماهى قرار داد ، و ماهى در آب است ، و آب در تخته سنگى میان تهى است ، و تخته سنگ بر شانه فرشته اى ، و فرشته بر روى خاک ، و خاک بر روى باد سترون ، و باد بر هواست و هوا را قدرت ، نگه مى دارد… .[۷]روایتى دیگر مى گوید : وَ السَّبعُ [ أىِ الأَرَضونَ السَّبعُ] وَ مَن فیهِنَّ وَ مَن عَلَیهِنَّ عَلى ظَهرِ الدّیکِ کَحَلقَةٍ فى فَلاةٍ قِىٍّ ، وَ الدّیکُ لَهُ جنَاحانِ ؛ جَناحٌ بِالمَشرِقِ وَ جَناحٌ بِالمَغرِبِ ، وَ رِجلاهُ فِى التُّخومِ… .[۸] زمین هاى هفتگانه و آنچه در درون آنها و بر روى آنهاست ، بر پشت خروس است ، همانند حلقه اى در بیابانى خشک و خالى ، و خروس داراى دو بال است : یک بال او ، در مشرق است و بال دیگرش در مغرب ، و دو پایش در مرزها[ ى زمین ] … .
نیز در نقلى از کعب آمده است : الأَرَضونَ السَّبعُ عَلى صَخرَةٍ ، وَ الصَّخرَةُ فی کَفِّ مَلَکٍ ، وَ المَلَکُ عَلَى جَناحِ الحوتِ ، وَ الحوتُ فِی الماءِ ، وَ الماءُ عَلَى الرّیحِ ، وَ الریّحُ عَلَى الهَواءِ ، ریحٌ عَقیمٌ لا تُلقِحُ ، وَ إنَّ قُرونَها مُعَلَّقَةٌ بِالعَرشِ .[۹] زمین هاى هفتگانه بر روى صخره اى قرار دارند ، و صخره در کف فرشته اى است ، و فرشته بر روى بال ماهى است ، و ماهى در دریاست ، و آب بر روى باد است ، و باد بر روى هواست ؛ بادى است سترون که بارور نمى سازد ، و شاخ هاى آن [ ماهى ، ]به عرش آویخته است . و … . [۱۰]سه . آنچه از ظاهر این روایات فهمیده مى شود ، خلاف عقل ، علم و نیز قرآن و احادیثى است که به روشنى دلالت دارند که زمین ، تکیه گاهى قابل رؤیت ندارد و به امر خداوند متعال در فضا معلّق است . همچنین مخالف آیات و احادیثى است که به کُروى بودن زمین ، اشاره دارند .[۱۱] از این رو ، مفهوم ظاهرى این احادیث ، فاقد ارزش علمى و اسلامى است .
چهار . با عنایت به آنچه گذشت ، پژوهشگران در مواجهه با روایات مذکور ، بدین سان اظهار نظرهاى متفاوتى کرده اند :
الف . همه این روایات ، ساختگى هستند و ریشه در اساطیر یونانى دارند .[۱۲]ب . آنچه در این روایات به عنوان تکیه گاه زمین معرّفى شده است ، رمز و اشاره است و معناى ظاهرى آنها مراد نیست . [۱۳]ج . منظور از آنچه تکیه گاه زمین معرّفى شده ، فرشتگانى هستند که تدبیر جهان ، به عهده آنهاست .[۱۴]د . اسم هاى مذکور (مانند : ماهى ، گاو نر ، خروس) ، اشاره به صُوَر مثالى[۱۵] یا ربّ النوع هایى است که فلاسفه به آنها معتقد بوده اند .[۱۶]ه . در روایات مورد اشاره ، مضاف ، در تقدیر است و مقصود ، آن است که زمین به شکل شاخ گاو و یا به شکل ماهى ، آفریده شده است .[۱۷]و . روایتى است که : کشاورز سال خورده اى که داراى دو گاو شخم زن بود ، به خدمت امام صادق علیه السلام رسید و اظهار داشت : اکنون که عمرم به پایان رسیده است ، چه طور است که آخرین سرمایه معیشت خود ، یعنى این یک جفت گاو را به فروش برسانم و با پول آن ، به گوشه اى بروم و با معیشتى اندک ، به عبادت خدا بپردازم؟
امام علیه السلام در پاسخ فرمود : لا تَفعَل ، فَإِنَّ الأَرضَ عَلى قَرنَىِ الثَّورِ .[۱۸] این کار را مکن؛ زیرا زمین بر دو شاخ گاو قرار دارد .
مقصود ، این است که بهره بردارى از زمین هاى زراعتى ، بر شاخ هاى تواناى گاو شخم زن ، استوار است و اگر امام علیه السلام در عصر تراکتور بود ، در پاسخ سؤال مذکور مى فرمود : « این کار را مکن ؛ زیرا زمین بر تراکتور قرار دارد» و دور نیست که حدیث بالا ، مانند برخى احادیث دیگر ، تقطیع شده و نیمه آخر آن (بدون آگاهى از قسمت نخست) ، موجب پندار تکیه کردن زمین بر شاخ گاو گشته باشد .[۱۹]به نظر مى رسد که هیچ یک از توجیهات ذکر شده ، استوار نیست و بر اساس قواعدى که اهل بیت علیهم السلام ـ براى قبول یا ردّ سخنانى که بدیشان منسوب مى گردد ـ به ما آموخته اند ، به دلیل مخالفت این روایات با عقل ، علم ، قرآن و سایر سخنان آنان ، ظاهرا چاره اى جز مجعول دانستن و مردود اعلام کردن آنها نیست .
________________________________________________
[۱] ر . ک : بحار الأنوار : ج ۶۰ ص ۷۸ ـ ۹۵ ح ۱ ـ ۳ و ۱۰ و ۳۰ .
[۲] ر . ک : الدرّ المنثور : ج ۸ ص ۲۱۰ ـ ۲۱۲ .
[۳] الکافى : ج ۸ ص ۸۹ ح ۵۵ و ص ۱۵۲ ح ۱۴۳ .
[۴] بحار الأنوار : ج ۶۰ ص ۷۹ ح ۳ .
[۵] بحار الانوار : ج ۶۰ ص ۷۸ ح ۲ .
[۶] بحار الأنوار : ج ۶۰ ص ۷۸ ح ۱ .
[۷] بحار الأنوار : ج ۶۰ ص ۷۸ ح ۱ .
[۸] بحار الأنوار : ج ۶۰ ص ۸۳ ح ۱۰ .
[۹] الدرّ المنثور : ج ۸ ص ۲۱۱ . براى دیدن امثال این روایات ، ر . ک : همین دانش نامه : ج ۳ ص۲۱۰ـ۲۱۲ .
[۱۰] در این باره ، نیز ، ر . ک : حدیث پژوهى ، مهدى مهریزى : ج ۳ ص ۹۵ ـ ۱۱۱ .
[۱۱] مانند آیه ۴۰ از سوره معارج : «فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَ الْمَغَارِبِ ؛ سوگند به پروردگار خاوران و باختران » ؛ زیرا کروى بودن زمین ، مستلزم آن است که در هر موقعى ، هر نقطه از زمین ، براى گروهى مشرق و براى گروهى دیگر ، مغرب باشد .
[۱۲] زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن : ص ۱۲۳ ، سلسلة الأحادیث الضعیفة : ج ۱ ص ۴۶۲ ح ۲۹۴ ، الصحیح من السیرة : ج ۱ ص ۲۶۴ ، تفسیر القرطبى : ج ۱۱ ص ۱۶۹ .
[۱۳] الوافى : ج ۳ ص ۱۲۲ (چاپ سنگى ، کتاب الروضة : ابواب المخلوقات) .
[۱۴] شرح توحید الصدوق ، قاضى سعید قمى : ج ۳ ص ۵۶۶ .
[۱۵] شرح اُصول الکافى (شرح ملّا صالح مازندرانى با حاشیه علّامه میرزا ابوالحسن شَعرانى) : ج ۱۲ ص ۱۶۹ .
[۱۶] شرح توحید الصدوق ، قاضى سعید قمى : ج ۳ ص ۵۶۷ .
[۱۷] الإسلام و الهیئة ، سیّد هبة الدین شهرستانى : ص ۱۸۸ـ۱۸۹ . نویسنده معتقد است که بدین سان ، وى کلید حلّ مشکل را به دست آورده است و توضیحات فراوانى در این باره داده است .
[۱۸] زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن : ص ۱۱۶ . این روایت را در منابع حدیثى نیافتیم .
[۱۹] زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن : ص ۱۱۶ـ۱۱۷ .