شأن نزول این آیه(1) و نیز آیه قبل از آن، درباره اختلافى است که میان دو قبیله اوس و خزرج (دو قبیله معروف مدینه) رخ داده بود و همان سبب شد که گروهى از آنان، به جان هم بیفتند و با هم نزاع کنند. لذا این آیه براى رفع خصومت و نیز به عنوان یک قانون کلّى و عمومى، براى همیشه و همه جا، نازل شده است. حتّى منحصر در جنگ و قتال نیست؛ بلکه شامل هر گونه نزاع و درگیرى و حتى مشاجرات لفظى بین مؤمنان نیز مى شود. بنابراین با توجه به شأن نزول آیه، مى توان پاسخ سؤال فوق را بدین صورت بیان کرد:
1. وقتى مى گوییم «جنگ و اختلاف میان دو قبیله رخ داده»، این بدین معنا نیست که فقط شامل مردان شده باشد، بلکه تمام افراد قبیله ـ اعم از مرد و زن و کودک ـ را شامل مى شود و در واقع همه آنان به نوعى درگیر جنگ و نزاع هستند. از این رو تعبیر آیه، شامل تمام افراد قبیله و نیز در مقیاس وسیع تر شامل همه مؤمنان (اعم از مرد و زن) خواهد بود. البته بدیهى است معمولاً جنگ و درگیرى توسط مردان صورت مى گیرد و زنان و کودکان از حضور مستقیم در درگیرى ها و میدان کارزار به دورند. بنابراین مى توان گفت: خطاب آیه از این باب به صورت خطاب به مردان نازل شده است؛ ولى شامل آنهایى نیز مى شود که در حاشیه این میدان کارزار هستند و این معنا را مى توان از روح کلّى حاکم بر آیه فهمید.
2. خطاب هاى قرآن گاهى در ظاهر، به صیغه مذکّر مى آیند؛ ولى شامل زنان نیز مى شوند و این را مى توان جزو فرهنگ محاوره قرآنى به شمار آورد؛ همانند تعبیراتى چون «یا ایها الذین آمنوا» که طبق نظر مفسّران و قرآن پژوهان، شامل زنان نیز مى شود.
3. براساس احادیث معصومین علیهم السلام در اسلام، برادرى تنها اختصاص به مردان ندارد؛ بلکه عمومى است و شامل زنان نیز مى شود. از این رو چه بسا آیه مورد نظر، در صدد بیان رابطه برادرى و ایجاد اُنس و اُلفت بین مؤمنان باشد که در این صورت شامل زنان نیز خواهد بود.
امام على علیه السلام مى فرماید: «الاخلاء یومئذ بعضهم لبعض عدؤ الا المتقین»؛ یعنى، مردمان برادرند، اگر برادرى آنان براى غیرخدا باشد، آن برادرى دشمنى است و این سخن خداى متعال است که «در آن روز دوستان با هم دشمن اند، مگر پرهیزکاران»(2) در این حدیث از واژه «خلق» و «الناس» درباره «الاخلاء» گفته شده است که اعم از زن و مرد است.
بنابراین با توجه به آیات و روایات، مى توان نتیجه گرفت که آیه، شامل زنان نیز مى شود.
پی نوشت ها:
(1) «مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهید و تقواى الهى پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید!»، حجرات (49، آیه 10).
(2) میزان الحکمه، ج 1، ص 70، ح 186.