تعریف محبّت

غزالی در کتاب احیاء علوم الدین حبّ و بغض را این گونه تعریف می کند:

حبّ عبارت است از میل طبع به شیئی که در ادراکش لذت است و بغض عبارت است از نفرت طبع به شیئی که در ادراکش درد، تعب و سختی نهفته باشد.[ احیاء علوم الدین، ج 4، ص 275.]

صدرالمتألهین نیز محبّت را این گونه تعریف کرده است:

«محبّت عبارت است از ابتهاج به شیئی یا از شیئی که موافق با طبیعت انسان باشد؛ اعمّ از اینکه آن شیء یک امر عقلی باشد یا حسی، حقیقی باشد یا ظنی».[ به نقل از: فلسفه و قرآن در زمینه المیزان، ج 3، ص 145.]

بنابراین محبت، یک نوع جذب و انجذابی است که ملاک آن ملایمتی است که آن موجود با محبوب خود دارد. به بیان دیگر، محبّت، حالتی است که در دل یک موجود ذی شعور، نسبت به چیزی که با وجود او ملایمت و با تمایلات و خواسته های او تناسبی دارد، پدید می آید.[ نگا: محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج اوّل، ص 359 و 360.]

محبّت خدا

آمیختگی فطرت انسان با محبّت، دلیلی بر وجود محبّت در ذات اقدس الهی است؛ زیرا نمی توان پذیرفت بدون آنکه «محبّت» در خداوند سبحان باشد، آن را در آدمی به ودیعت بگذارد. آیا معنا دارد کسی چیزی به شیئی بدهد، بدون آنکه آن چیز را خود داشته باشد؟!

ذات نایافته از هستی بخش کی تواند که شود هستی بخش

ابوالحسن دیلمی می گوید: در حضور من از یکی از فیلسوفان درباره پدید آمدن عشق سؤال شد، گفت: نخستین کسی که عشق ورزید، خدای متعال بود.[ عطف الألف، ص 28.]

از سوی دیگر، یکی از مهم ترین اسباب محبّت، حبّ ذات است که در هر موجود عاقلی وجود دارد. بنابراین خداوند هم به عنوان یک موجود ذی شعور، می تواند ذات خود را دوست داشته باشد. امّا غیر از این حبّ ذات، ما به آیاتی از قرآن برخورد می کنیم که نشانگر دوستی و محبّت خدا به بندگانش است.[ مثلا بقره (2)، آیه 65؛ آل عمران (3)، آیه 31 و….]

آیا این محبّت به غیر از حبّ ذات است و اساساً آیا محبّت خداوند، به همان معنای «محبّت» انسان ها است؟

نخست اینکه محبّت خداوند به بندگانش، از همان جهت حبّ ذات است؛ زیرا مخلوق از افعالی است که از ذات او، نشأت گرفته و در واقع نشانگر اسما و صفات او است. خداوند متعال از آنجا که ذات خویش را دوست می دارد، هر آن چیزی را که حکایت گر و بیانگر آن ذات است، نیز دوست می دارد.[ نگا: المیزان، ج اوّل، ص 411.]

عین القضات همدانی در این باب کلماتی شنیدنی دارد:

دریغا به جان مصطفی ای شنونده این کلمات! خلق پنداشته اند که انعام و محبت او با خلق، از برای خلق است. نه از برای خلق نیست؛ بلکه از برای خود می کند که عاشق، چون عطایی دهد، به معشوق و با وی لطف کند؛ آن لطف نه به معشوق می کند که آن با عشق خود می کند. دریغا از دست این کلمه! تو پنداری که محبّت خدا با مصطفی، از برای مصطفی است؟ این محبّت او از بهرخود است.[ تمهیدات، ص 217.]

دوم اینکه حبّ خداوند به بندگان، به معنای یک حبّ انفعالی نیست که در عالم مادی وجود دارد. حبّ خداوند به خویش -به گفته ابن سینا- همان ادراک «خیر» است. خداوند از آن روی که مُدرک جمال حضرت خود است، عاشق است و از آن روی که ذات او مدرَک است به ذات، معشوق است.[ نگا: رساله عشق، صص 4 – 6.] و چون فعل خداوند از ذات او جدایی ندارد، آن نیز مورد محبّت خداوند است. بدین معنا که خداوند، افعال خود را -که مرتبط با ذات او است – دوست می دارد و چون مخلوقاتش، نتیجه فعل حضرتش هستند، آنها را نیز دوست می دارد؛ ولی این حبّ به معنای انفعالی نفسانی – که در عالم مادی مطرح می شود- نیست؛ بلکه بازگشتش به همان حبّ ذات است که معنای آن ادراک خیر و کمال است. امّا ظهور این محبّت – به فرموده حضرت امام؛- همان بروز رحمت و کرامتش به بندگان است.[ اربعین، ص 390 و 391.] به عبارت دیگر وقتی خداوند، به بنده ای از رحمت بی کران خود لطف می کند، در حقیقت او را مورد محبّت خویش قرار داده است.

با توجّه به این توضیحات، روشن می شود که معنای محبّت خداوند به بندگان، همان ادراک خیر و کمالی است که از ذاتش می جوشد و این معنا مانند محبّت ما انسان ها، به یکدیگر نیست که به نوعی در آن انفعال نفسانی هست و چون معنای محبّت خداوند با آنچه که ما به یکدیگر محبّت می کنیم، متفاوت است، نیازی را که در محبّت ما وجود دارد – و در نکته دوم گفته شد- اصلاً در محبّت خدا معنا ندارد. ما برای رهایی از تنهایی، کسب کمالات و آرامش روحی و اتحاد با دیگران، نیازمند محبّتیم؛ امّا محبّتی که نفس در برابر آن منفعل و مبتهج می گردد! و لکن محبّت خداوند به بندگان، برای هیچ یک از این امور نیست؛ چرا که او نیازی به رهیدن از تنهایی، به دست آوردن کمالات و… ندارد. او غنی با لذات است؛ محبّت او به مخلوقاتش همان ادراک خیر و کمالی است که در ذاتش وجود دارد و مظاهر آن در همه هستی، پرتوافکن شده است.