ترندنیوز مطالب مذهبی+آموزشی+سرگرمی+خبری
در این خصوص و مقطع زمانی بیش از 300 سال از مقطع تاریخ عمدتا باید به تاریخ‌های عمومی که داستان خلقت را می‌نویسند مراجعه کرد که البته از دقت بالایی برخوردار نیستند، ما در دو قسمت سعی می‌کنیم جواب قابل قبولی ارائه کنیم:
الف- منبع‌شناسی دوران آغازین اسلام به بررسی منابع اولیه و منابع ثانویه تاریخی که بیانگر تاریخ صدر اسلام، از ولادت محمد، پیامبر اسلام تا پایان خلافت راشدین مقارن با ۴۰ قبل از بعثت تا ۴۰ بعد از هجرت (مقارن با ۵۷۰ تا ۶۶۰ میلادی) می‌پردازد.
منابع تاریخی اولیه در خصوص صدر اسلام قرآن و حدیث است و همچنین نوشته‌های تاریخ‌نگاری اولیهٔ مسلمانان است. منابع ثانویه شامل کتاب‌های تاریخی نگاری مسلمانان، سنی و شیعه و نیز مسیحیان عرب و هندوهای ساکن در خاورمیانه و آسیا و نیز منابع تاریخی امپراتوری بیزانس در طی سده‌های متأخر است.
منابع اولیه
منابع دست اول شناخت زندگانی محمد عبارت است از قرآن، گفته‌های محمد در قالب حدیث و آنچه از کردار وی به صورت سنت ثبت شده‌است. همچنین زندگی‌نامه‌هایی تحت عنوان سیره نبوی در سده‌های دوم و سوم هجری (۸ و ۹ میلادی) نگاشته شده‌است.دربارهٔ زندگانی محمد، گزارش‌های فراوان و روشنی در متون تاریخی آمده‌است، ولی مانند هر شخصیت تاریخی پیش از دنیای مدرن، تمام جزئیات زندگی او مشخص نیست. از این‌روی که محمد از تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ است، زندگانی، اعمال و افکار او طی قرن‌ها بین موافقان و مخالفانش مورد بحث بوده‌است و این سبب شده تا نگاشتن یک زندگی‌نامهٔ صریح از او دشوار باشد. برای این منظور هم فهم اسلامی از وی به عنوان یک پیامبر و هم فهم دانشمندان غربی بر مبنای فلسفه‌های مدرن باید در نظر گرفته شود.
قابل‌اطمینان‌ترین منبع برای بازسازی زندگی محمد، قرآن است. قرآن اشاراتی اندک و غیر منسجم دربارهٔ زندگی محمد دارد، اما در مواجهه با رخدادهای تاریخی متغیر روزگار محمد، تصویری باثبات و صریح از او به دست داده و دربرگیرندهٔ اطلاعات نهان فراوانی از زندگانی محمد است. مصحف عثمان، قرآنی که هم‌اکنون در دسترس است، عموماً در محافل آکادمیک به عنوان همان کلام خارج‌شده از زبان محمد، در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا تلاش‌ها برای یافتن آنچه متن دست‌نخورده و اولیهٔ قرآن، متنی که تفاوتی پراهمیت نسبت به متن امروزی قرآن داشته‌باشد، ناموفق بوده‌است.
تعداد اندکی از منابع نگاشته‌شده توسط غیرمسلمانان نیز موجود است که به گفتهٔ نیگوسیان وجود تاریخی محمد را تأیید کرده و برای تقویت صحت آنچه توسط مورخان مسلمان نوشته شده‌است، سودمندند.
منابع ثانویه برای کشف و فهم تاریخی رویدادهای زندگی محمد، آثار تاریخی مورخان در قرن سوم و چهارم هجری در دنیای اسلام می‌باشد، سیره نبوی شامل زندگی‌نامه‌های سنتی نوشته‌شده توسط مسلمانان و گفتارهای منسوب به اوست (سیره نبوی). قدیمی‌ترین زندگی‌نامه از محمد، نوشتهٔ ابن اسحاق(۸۵ ق. تا حدود ۱۵۰ ق) با عنوان «زندگی رسول خدا» (نوشته‌شده در ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال پس از درگذشت محمد) است که متن اصلی آن از بین رفته‌است، ولی بخش‌هایی از آن در آثار نوشته‌شده توسط تاریخ‌نگاران بعدی، ابن هشام و طبری به جای مانده‌است. بسیاری اگرچه نه همهٔ محققین درستی و صحت این زندگی‌نامه‌های قدیمی را پذیرفته‌اند، با این وجود میزان صحت آنها قابل تعیین نیست. از دیگر سیره نویسان مطرح محمد بن عمر واقدی (مرگ ۲۰۷ یا ۲۰۹ هجری) مؤلف «کتاب المغازی» و نیز منشی او، محمد بن سعد بن منیع (۱۶۸–۲۳۰ ق) مشهور ابن سعد بغدادی، نگارنده طبقات الکبری می‌باشند.
به نوشته رسول جعفریان سیره نبوی شامل دو بخش بود که یکی به زندگی اجداد محمد و زندگی محمد در مکه می‌پرداخت و بخش دوم به حوادث پس از هجرت محمد از مکه به مدینه یعنی زندگی محمد در مدینه اختصاص داشت، که به مغازی مشهور است. معروفترین سیره‌ای که در سده نخست نگاشته شده‌است و گزارش آن به ما رسیده است، سیره‌ای توسط عروة بن زبیر(۲۲ یا ۲۶ ق. -۹۴ ق) که واقدی او را اولین سیره‌نویس دانسته است. علی‌رغم گزارش‌های اندکی که از سیره‌نویسی در سده نخست به ما رسیده است، فرضیه محتمل آن استکه در سده نخست هجری نوشته‌هایی به صورت کتابچه وجود داشته اما گزارشی از آنها نرسیده است. بنابر روایتی از زبیر بن بکار سیره‌ای در سده نخست توسط آبان بن عثمان (م میان ۹۶–۱۰۵)، فرزند خلیفه سوم، نیز وجود داشته‌است، اما چیزی از آن در تاریخ‌نگاری مسلمانان روایت نشده‌است.
به نقل از پایگاه ویکی پدیا
ب- معرفی چند اثر تاریخی با مقدمه:
‹تاریخ نه آئینه عبرت است نه کارنامة جهل و جنایت…تاریخ راستین ، سرگذشت زندگی انسان است.› عبدالحسین زرین کوب ، تاریخ ایران بعد از اسلام ،تهران:امیرکبیر، چ 13، 1389، مقدمه.
دکتر زرین کوب در این اثر در ابتدا به ذکر ملاحظات کلی در باب مآخذ تاریخ ایران در دورة اسلامی پرداخته است و این مآخذ را مختلف و گوناگون معرفی می کند ، از جمله: تواریخ عمومی ، تواریخ سلسله ای ، تواریخ محلی ، تراجم احوال ، شرح مقابر و مزارات ، کتب مسالک و ممالک ، سفرنامه ها ، یادداشت های شخصی ، منابع اداری و دیوانسالاری ، متون ادبی ، معجم ها ، منشآت و فرمان ها ، وقفنامه ها ، مهرها و سکه ها و کتیبه ها ، که همة آنها پیوسته محل حاجت و مورد رجوع مورخ می باشند. البته این مآخذ از حیث ارزش و اعتبار برای مورخ همه در یک درجه نمی توانند بود. گذشته از آن ، انواع این مآخذ در تمام ادوار تاریخ ایران از حیث کثرت و وفور به یک پایه نیستند.
دکتر زرین کوب در ابتدا به معرفی کتب فتوح و مغازی پرداخته که به نوعی اولین منابع تاریخ ایران اسلامی اند. وی به معرفی اجمالی ارباب مغازی و فتوح پرداخته است: عروه بن زبیر ، ابان بن عثمان بن عفان ، شرحبیل بن سعد و وهب بن منبه. البته دکتر زرین کوب به تک نگاری های اولیه توجه چندانی نکرده است و فقط اشارتی به نام مهم ترین مورخین و به عبارتی اخباریون قرن دوم و اوایل قرن سوم قمری دارد و حتی نام افراد مهمی چون عوانه بن حکم ، نصر بن مزاحم منقری و هیثم بن عدی را نیاورده است. زرین کوب انتقادی که در این جا مطرح می کند ، این نکته است که روایات اعراب را راجع به فتوح، متأثر از عصبیت های قومی و قبیله ای می داند. همچنین به نفوذ قصّاصین و تفاخر طلبی ها در این زمینه اشاره دارد. مثلاً در روایات ابومخنف لوط بن یحیی ، مبالغه راجع به طوایف ازد مشهود است.
تواریخ عام عربی
نام آنها در منابعی آمده است: 1)در مقدمة المعارف ابن قتیبة دینوری 2)در الفهرست ابن ندیم 3)در مقدمة مروج الذهب مسعودی. زرین کوب به دو ایراد وارد شده در مورد توارخ عمومی عرب اشاره می کند: اول)خشکی و خشونت بیان. دوم)فقدان دقت و انتقاد. البته در ادامه خود به پاسخ این ایرادات می پردازد ، این ایرادات را بر همة این آثار به یک درجه وارد نمی داند. در مورد فقدان نفد و انتقاد هم بیان می کند که اولاً در آن دوره اختصاص به آثار عربی ندارد و ثانیاً افرادی مثل ابن طقطقی و ابن خلدون را ذکر می کند که اهل دقت بوده اند.
1)تاریخ یعقوبی :کهن ترین تاریخ عمومی باقی به زبان عربی.[1] ذکر وقایع در این کتاب از ماجرای آفرینش تا سال 252ه.ق.[2] می باشد. جلد اول آن با تاریخ آفرینش و با نقل روایات اسلامی و غیر اسلامی آغاز شده و سپس به تاریخ انبیا پرداخته است و حوادث را به ترتیب سنواتی نقل می کند. جلد دوم از ولادت رسول ا… تا سال 259ه.ق. است که تاریخ حکمرانی امویان ، واقعة قیام عباسیان و نقش ابومسلم از بخش های مهم این جلد می باشد(برخی اطلاعات یعقوبی راجع به عباسیان ، در منابع دیگر یافت نمی شود). ابن واضح یعقوبی در خلال تاریخ انبیا به تاریخ ایران و عرب پیش از اسلام و امت های دیگر مثل آشوری ها ، بابلیان ، هندیان، رومیان ، یونانیان ، بربرها و اهالی مصر و چین و ترکان و زنگیان هم توجه داشته است که نشانگر این است که یعقوبی اندیشة تاریخ نگری جهانی داشته که ظاهراً متأثر از اختلاط فرهنگ های متعدد در جامعة اسلامی قرن سوم ه.ق. بوده است. یعقوبی تاریخ ایران پیش از ساسانیان را اسطوره ای غیر قابل اعتماد خوانده است. در دورة اسلامی هم در ثبت وقایع ، روایات را پس از بررسی دقیق برگزیده و هرجا به اختلاف روایات مورخین در کیفیت وقایع و تاریخ حوادث برخورده ، کوشیده است تا سازگاری میان روایات و اخبار مختلف پدید آورد. از ذکر اقوال و خطبه ها و سیرة ائمة شیعه در این اثر، تعلق خاطرش به تشیع آشکار می شود. همچنین از ذکر حوادث فرهنگی و اجتماعی هم غافل نمانده است. تاریخ یعقوبی از نخستین تواریخ سالنامه ای در اسلام است. (البته التاریخ علی السنین هیثم بن عدی پیش از آن به این شیوه بوده ، ولی به دست ما نرسیده است.) دخویه مستشرق هلندی تاریخ یعقوبی را در عصر حاضر معرفی کرد و هوتِسما آن را تصحیح نمود و به چاپ رساند(1883م.) دکتر محمد ابراهیم آیتی هم آن را به فارسی ترجمه نموده است.
2)تاریخ الرسل و الملوک(تاریخ الامم والملوک) معروف به تاریخ طبری : از نظر دکتر زرین‌کوب مشهورترین مجموعة مفصل تاریخ عمومی اسلام به زبان عربی است ، علت آن هم این است که در واقع تاریخ طبری مأخذ عمدة همة کسانی است که پس از وی به تألیف تاریخ اسلام همت گمارده اند ، به این شیوه که یا روایات او را اخذ و اقتباس نموده اند. یا از جائی که وی قلم فرو گذاشته ، سخن آغاز کرده اند. با تمام این تفاصیل ، زرین کوب تاریخ طبری را فاقد روح نقادی و دقت نظر لازم دانسته و معتقد است که وی در صحت و سقم مآخذ روایات تعمق نکرده و عین آنها را آورده است. تاریخ طبری با اشاره به حدوث زمان و آغاز خلقت و داستان آدم آغاز می شود و با ذکر احوال پیامبران و پادشاهان معاصر آنان ادامه می یابد. اخبار عرب جاهلی ، روابط اعراب حیره با ساسانیان از بخش های مهم دورة پیش از اسلام آن می باشد. دورة اسلامی این اثر هم ، ذکر وقایع سال 1 تا 302ه.ق. می باشد. این اثر در واقع تلفیقی است از شرح حوادث و ذکر تراجم و احوال و روایت حدیث و بیان تفسیر و لغت و ادب و وصف سیر و مغازی و گویا هدف طبری از نگارش آن ، تکمیل تفسیرش بوده است. مهم ترین افرادی که بر تاریخ طبری ذیل نگاشته اند: 1-عریب بن سعد قرطبی که حوادث را تا سال 365ه.ق. ادامه داده است. ۲-محمد بن عبدالملک همدانی در تکمله اش ، وقایع را تا سال 487 ه.ق. آورده است 3- عزالدین ابن اثیر که وقایع را تا سال 628ه.ق. شرح داده است. [3] طبری برای تألیف این اثر بزرگ از منابع متعددی استفاده کرده است: بخش مربوط به تاریخ ایران باستان را از آثاری مانند خدای نامه ، گاهنامه و تاج نامه ؛ اخبار عرب جاهلی را از محمد بن کعب و وهب بن منبّه ، انساب را از محمد بن سائب کلبی ،سیرت رسول ا… را از ابان بن عثمان و عروه بن زبیر و شرحبیل بن سعد و موسی بن عقبه و ابن اسحاق ، اخبار رده و فتوح را از سیف بن عمر ، شرح جنگ های حضرت علی(ع) را از ابومخنف و ابوالحسن مدائنی ، تاریخ امویان را از عوانه بن حکم ، تاریخ عباسیان را از احمد بن ابی خیثمه و مطالب مربوط به تفسیر قرآن را از مجاهد و عکرمه به نقل از ابن عباس اخذ کرده است. بنابراین یکی از مهم ترین علل اهمیت وافر این اثر ، این مطلب می باشد که بسیاری از منابعی که اکنون از میان رفته اند ، توسط طبری و در اثر وی حفظ شده اند. طبری به پیروی از روش محدثان ، روایات مربوط به حوادث را مستند به طرق روایت و سلسلة راویان آورده است و به داوری و جرح و تعدیل آنها نپرداخته است. ابوالقاسم پاینده تاریخ طبری را به فارسی امروزی ترجمه کرده است.
3)اخبار الطوال: اثر ابوحنیفة دینوری که از منابع با اهمیت به شمار می رود. اخبارالطوال از کهن ترین تواریخ عمومی مختصر به زبان عربی می باشد. از نکات مهم این کتاب ، توجه خاص آن به سرزمین ایران بوده می باشد. اخبار الطوال متضمن اطلاعاتی دربارة روابط ایرانیان و اعراب است که در جای دیگری یافت نمی شود. ابوحنیفه خود شخصاً شاهد بسیاری از وقایع بوده و آنها را در کتابش آورده است. همچنین بیشتر منابع مکتوب مورد استفادة وی ، اکنون دیگر در دسترس نمی باشند. با تمام این تفاصیل ، بخش قبل از ساسانیان آن – البته مانند بیشتر منابع مشابه – مغشوش و افسانه ای است.[4] تاریخ اسلام در اخبارالطوال با شرح ورود اعراب به ایران در دورة خلیفة دوم آغاز می شود، که مبیّن محوریت ایران و ایرانیان در این اثر است و با ذکر مرگ معتصم عباسی در 227ه.ق. به پایان می رسد. این کتاب گذشته از ارزش تاریخی ، از نظر ادبی هم حائز اهمیت می باشد. شیوة بیان مطالب هم در آن به صورت سنواتی نبوده ، بلکه اطلاعات در هر موردی جمع شده است(با محوریت موضوعات تاریخی است).
4)الکامل فی التاریخ : اثر عزالدین ابن اثیر جزری که آن را دکتر زرین کوب “مهم ترین و مشهورترین ذیل طبری” دانسته است.[5] البته استاد زرین کوب منکر اهمیت آن نیست و بیان می کند که ابن اثیر با دقت نظری که در بین مورخین آن روزگاران بکلی بی نظیر بوده است، به تدوین و مقایسة روایات و ضبط و نقل اطلاعات اهتمام کرده است ، به گونه ای که حتی دربارة وقایع سه قرن نخست قمری هم که مأخذ اصلی وی طبری بوده ، در الکامل نکات و ملاحظات تازه ای یافت می شود. همچنین این کتاب متضمن نقل وقایع و حوادث به صورت خشک و خالی نیست. نویسنده در موارد مقتضی اطلاعات مفیدی هم در باب احوال اجتماعی و عقاید و رسوم و حتی آثار ادبی به دست داده است. در امانتداری ابن اثیر همین نکته بس که روایات او راجع به اختلافات بین مسلمانان و بلاد چین ، با وجود آن که در هیچ یک از مآخذ قدیمی موجود عربی نیست، کاملاً با مآخذ چینی مطابقت دارند. اللباب فی تهذیب الانساب ، اسدالغابه فی معرفه الصحابه ، التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه سه کتاب دیگری است که به قلم ابن اثیر نوشته شده اند. یک نکتة مهم در مورد تاریخ کامل این است که روش تاریخ نگاری ابن اثیر در آن ، ترکیبی(تألیفی) می باشد ، برخلاف طبری در تاریخش که با روش تاریخ نگاری روایی(استقرایی) پیش رفته است.[6] از دیگر علل اهمیت این اثر این است که الکامل از مهم ترین منابع دورة هجوم مغول به شمار می رود. همچنین احتمال داده شده که ابن اثیر از کتاب گمشدة “التاریخ فی اخبار وُلاه خراسان” اثر ابوعلی سلّامی در مورد تاریخ سامانیان بهره برده است.
5)مروج الذهب و معادن الجوهر از ابوالحسن مسعودی که چکیده و زبدة مطالعات نویسنده در تاریخ عمومی اقوام و امم عالم است. در واقع مسعودی ذوق جهانگردی داشته و به گفت و گو با اهل دیانات و اندیشه ها هم اهتمام داشته و اینها در اثر وی خود را نشان می دهد. جلد اول آن مربوط به تاریخ باستان ایران و هند و چین و یونان و روم و مصر پیش از اسلام است. جلد دوم تاریخ عرب است از ادوار کهن تا دورة حضرت علی(ع). جلد سوم تاریخ بنی امیه و بنی عباس است تا ایام خلافت واثق و جلد چهارم آن هم از خلافت متوکل است تا خلافت المطیع. این کتاب ضمن وقایع خلفای عباسی ، در مورد حکومت های ایرانی از جمله طاهریان ، صفاریان و آل بویه هم مطالبی دارد.
6) تاریخ سِنی ملوک الارض و الانبیا: از حمزة اصفهانی که از دید دکتر زرین کوب مخصوصاً از جهت اشتمال بر معلومات سودمند در باب تاریخ خراسان و طبرستان ، مفید می باشد. مانند آثار مشابه ، این کتاب هم با داستان آفرینش انسان شروع می شود و به زمان مؤلف ختم می گردد(329ه.ق.) تاریخ حمزه در ده باب می باشد که باب دهم آن در ذکر تاریخ امرای قریش ، در واقع بخش اسلامی این کتاب می باشد. در بخش های پیش از اسلام آن ، باب مربوط به ایران باستان مهم تر و مفصل تر از بقیه می باشد که بی تردید ناشی از علائق سرزمینی مؤلف می باشد. از علل اهمیت این کتاب این مطلب است که بسیاری از منابع مورد استفادة حمزه اکنون از میان رفته اند. جعفر شعار آن را با عنوان” تاریخ پیامبران و شاهان” به فارسی تر جمه کرده است.
7)البَدْء والتاریخ: از مطهربن طاهرمَقدسی، که ویژگی جالب توجه آن نقل ملاحم و فتن می باشد و ذکر وقایع در آن تا سال 355ه.ق. است. استاد شفیعی کدکنی آن را با عنوان” آفرینش و تاریخ” به فارسی ترجمه کرده است ، که در واقع ترجمة جلد سوم تا ششم آن است. در این کتاب مطالبی در رابطه با شرح ادیان و آیین های مختلف و همچنین توصیف عقاید فرق مختلف اسلامی ، وجود دارد.
8)غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم(تاریخ ثعالبی): از ابومنصور ثعالبی ، ادیب ، شاعر و لغت شناس بزرگ و کثیر التألیف که آن را به امر ابوالمظفر نصر بن سبکتگین غزنوی-برادر سلطان محمود – نوشت. از اصل این کتاب که در چهار جلد بوده ، دو جلد آن که راجع به تاریخ قبل از اسلام ایران و تاریخ پیامبران و پادشاهان عرب و دورة حیات پیامبر اسلام است ، باقی مانده است و دو جلد بعدی که مربوط به حوادث خلافت و سلسله های اسلامی تا دورة ممدوح ثعالبی – امیر نصر غزنوی – بوده ، اکنون در دسترس نیست. جلد اول تاریخ ثعالبی برای نخستین بار در 1900 م، به کوشش زتنبرک مستشرق فرانسوی، همراه با ترجمه آن به زبان فرانسه در پاریس منتشر شد و کتابی که قرن ها به بوته فراموشی افتاده بود، از این پس در میان دانشمندان، مورخان و محققان شهرتی شایسته کسب کرد و آنان که از آن پس در تاریخ ایران باستان کتاب نوشته اند، از تاریخ ثعالبی به عنوان یکی از منابع مهمّ و مرجعی دست اوّل سود جسته اند.
9)تجارب الامم و تعاقب الهِمَم: تألیف ابوعلی مسکویه، که خصوصاً از جهت تاریخ دیالمه و سلسلة آْل بویه اهمیت دارد. مؤلف اهل حکمت بوده و تاریخ را به منزلة درس عبرتی تلقی نموده و حوادث را به دیدة اعتبار و انتقاد نگریسته است. به بیان دکتر زرین کوب “همه جا علاقه به ایران از صحایف آن لایح است.” از عقل گرائی ابن مسکویه همین بس که حتی در مورد احوال پیامبر اسلام نیز روایاتی را که متضمن معجزاتی بوده به این عنوان که “آنها از جهت تاریخ قابل ملاحظه نیست” ، کنار نهاده است. وی خازن دارالکتب عضدالدوله بوده ، بنابراین طبیعی است که به منابع مختلف موجود آن دوره ، احاطه داشته است. این احاطه به منابع در کنار ذوق فلسفی و روحیة عدم تعصب و بیطرفی نسبی ، کار وی را اثری ممتاز ساخته است. در حقیقت وی نخستین مورخی در حوزة جهان اسلام است که ره به فلسفة تاریخ برده است و بنابراین می توان وی را به نوعی پیشگام ابن خلدون در این مسیر دانست. ابن مسکویه قدیمی ترین تاریخ مدوّن را تاریخ ایران دانسته، به همین خاطر است که کتابش را از آن شروع می کند. تجارب الامم را ابوالقاسم امامی در هشت جلد منتشر کرده است. شرح وقایع در این کتاب تا سال 369ه.ق. است و ظهیرالدین نامی ذیلی بر آن تا سال 389ه.ق. نوشته است.
پی‌نوشت:
[1] ظاهراً بنا به شواهد و قراینی اخبارالطوال ابوحنیفة دینوری قدیمی تر از تاریخ یعقوبی است: 1-شرح وقایع در اخبار الطوال تا 227ه.ق. است یعنی 32سال قبل از تاریخ یعقوبی. 2-خود ابوحنیفة دینوری هم بنا به نقل منابع تاریخی چند سال قبل از یعقوبی فوت کرده بود. البته دکتر زرین کوب به نام اخبار الطوال اشاره ای دارد ، ولی آن را در بخش مربوط به فتوح آورده است ، نه تواریخ عمومی.
[2] 259ه.ق. صحیح است.
[3] ذکر تاریخ کامل به عنوان ذیل تاریخ طبری ، جای نقد دارد ، البته خود دکتر زرین کوب در ادامه اهمیت آن را بیان کرده است.
[4] ابوحنیفه ظاهراً می خواست ، سلسله های اساطیری و همچنین انساب و اسامی ایرانی و سامی را در هم آمیزد و به صورتی واحدی ارائه نماید
[5] البته قابل توجه است که با تمام احترام به دکتر زرین کوب ، ارزش تاریخ کامل مستقل از کار طبری بوده و دارای شأن و مرتبة بالایی در تاریخ نگاری اسلامی – نه تنها عربی – می باشد و نمی توان آن را صرفاً در حد یک ذیل به شمار آورد.
[6] بنابراین حتی در مورد مطالب مربوط به سه قرن نخستین اسلامی هم ، محققین و علاقه مندان با مراجعه به تاریخ طبری – که به حق اصلی ترین منبع این دوره است – از مراجعه به تاریخ کامل بی نیاز نمی شوند و این شأنیت مستقل تاریخ کامل را در برابر تاریخ طبری می رساند.
الف- منبع‌شناسی دوران آغازین اسلام به بررسی منابع اولیه و منابع ثانویه تاریخی که بیانگر تاریخ صدر اسلام، از ولادت محمد، پیامبر اسلام تا پایان خلافت راشدین مقارن با ۴۰ قبل از بعثت تا ۴۰ بعد از هجرت (مقارن با ۵۷۰ تا ۶۶۰ میلادی) می‌پردازد.
منابع تاریخی اولیه در خصوص صدر اسلام قرآن و حدیث است و همچنین نوشته‌های تاریخ‌نگاری اولیهٔ مسلمانان است. منابع ثانویه شامل کتاب‌های تاریخی نگاری مسلمانان، سنی و شیعه و نیز مسیحیان عرب و هندوهای ساکن در خاورمیانه و آسیا و نیز منابع تاریخی امپراتوری بیزانس در طی سده‌های متأخر است.
منابع اولیه
منابع دست اول شناخت زندگانی محمد عبارت است از قرآن، گفته‌های محمد در قالب حدیث و آنچه از کردار وی به صورت سنت ثبت شده‌است. همچنین زندگی‌نامه‌هایی تحت عنوان سیره نبوی در سده‌های دوم و سوم هجری (۸ و ۹ میلادی) نگاشته شده‌است.دربارهٔ زندگانی محمد، گزارش‌های فراوان و روشنی در متون تاریخی آمده‌است، ولی مانند هر شخصیت تاریخی پیش از دنیای مدرن، تمام جزئیات زندگی او مشخص نیست. از این‌روی که محمد از تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ است، زندگانی، اعمال و افکار او طی قرن‌ها بین موافقان و مخالفانش مورد بحث بوده‌است و این سبب شده تا نگاشتن یک زندگی‌نامهٔ صریح از او دشوار باشد. برای این منظور هم فهم اسلامی از وی به عنوان یک پیامبر و هم فهم دانشمندان غربی بر مبنای فلسفه‌های مدرن باید در نظر گرفته شود.
قابل‌اطمینان‌ترین منبع برای بازسازی زندگی محمد، قرآن است. قرآن اشاراتی اندک و غیر منسجم دربارهٔ زندگی محمد دارد، اما در مواجهه با رخدادهای تاریخی متغیر روزگار محمد، تصویری باثبات و صریح از او به دست داده و دربرگیرندهٔ اطلاعات نهان فراوانی از زندگانی محمد است. مصحف عثمان، قرآنی که هم‌اکنون در دسترس است، عموماً در محافل آکادمیک به عنوان همان کلام خارج‌شده از زبان محمد، در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا تلاش‌ها برای یافتن آنچه متن دست‌نخورده و اولیهٔ قرآن، متنی که تفاوتی پراهمیت نسبت به متن امروزی قرآن داشته‌باشد، ناموفق بوده‌است.
تعداد اندکی از منابع نگاشته‌شده توسط غیرمسلمانان نیز موجود است که به گفتهٔ نیگوسیان وجود تاریخی محمد را تأیید کرده و برای تقویت صحت آنچه توسط مورخان مسلمان نوشته شده‌است، سودمندند.
منابع ثانویه برای کشف و فهم تاریخی رویدادهای زندگی محمد، آثار تاریخی مورخان در قرن سوم و چهارم هجری در دنیای اسلام می‌باشد، سیره نبوی شامل زندگی‌نامه‌های سنتی نوشته‌شده توسط مسلمانان و گفتارهای منسوب به اوست (سیره نبوی). قدیمی‌ترین زندگی‌نامه از محمد، نوشتهٔ ابن اسحاق(۸۵ ق. تا حدود ۱۵۰ ق) با عنوان «زندگی رسول خدا» (نوشته‌شده در ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال پس از درگذشت محمد) است که متن اصلی آن از بین رفته‌است، ولی بخش‌هایی از آن در آثار نوشته‌شده توسط تاریخ‌نگاران بعدی، ابن هشام و طبری به جای مانده‌است. بسیاری اگرچه نه همهٔ محققین درستی و صحت این زندگی‌نامه‌های قدیمی را پذیرفته‌اند، با این وجود میزان صحت آنها قابل تعیین نیست. از دیگر سیره نویسان مطرح محمد بن عمر واقدی (مرگ ۲۰۷ یا ۲۰۹ هجری) مؤلف «کتاب المغازی» و نیز منشی او، محمد بن سعد بن منیع (۱۶۸–۲۳۰ ق) مشهور ابن سعد بغدادی، نگارنده طبقات الکبری می‌باشند.
به نوشته رسول جعفریان سیره نبوی شامل دو بخش بود که یکی به زندگی اجداد محمد و زندگی محمد در مکه می‌پرداخت و بخش دوم به حوادث پس از هجرت محمد از مکه به مدینه یعنی زندگی محمد در مدینه اختصاص داشت، که به مغازی مشهور است. معروفترین سیره‌ای که در سده نخست نگاشته شده‌است و گزارش آن به ما رسیده است، سیره‌ای توسط عروة بن زبیر(۲۲ یا ۲۶ ق. -۹۴ ق) که واقدی او را اولین سیره‌نویس دانسته است. علی‌رغم گزارش‌های اندکی که از سیره‌نویسی در سده نخست به ما رسیده است، فرضیه محتمل آن استکه در سده نخست هجری نوشته‌هایی به صورت کتابچه وجود داشته اما گزارشی از آنها نرسیده است. بنابر روایتی از زبیر بن بکار سیره‌ای در سده نخست توسط آبان بن عثمان (م میان ۹۶–۱۰۵)، فرزند خلیفه سوم، نیز وجود داشته‌است، اما چیزی از آن در تاریخ‌نگاری مسلمانان روایت نشده‌است.
به نقل از پایگاه ویکی پدیا
ب- معرفی چند اثر تاریخی با مقدمه:
‹تاریخ نه آئینه عبرت است نه کارنامة جهل و جنایت…تاریخ راستین ، سرگذشت زندگی انسان است.› عبدالحسین زرین کوب ، تاریخ ایران بعد از اسلام ،تهران:امیرکبیر، چ 13، 1389، مقدمه.
دکتر زرین کوب در این اثر در ابتدا به ذکر ملاحظات کلی در باب مآخذ تاریخ ایران در دورة اسلامی پرداخته است و این مآخذ را مختلف و گوناگون معرفی می کند ، از جمله: تواریخ عمومی ، تواریخ سلسله ای ، تواریخ محلی ، تراجم احوال ، شرح مقابر و مزارات ، کتب مسالک و ممالک ، سفرنامه ها ، یادداشت های شخصی ، منابع اداری و دیوانسالاری ، متون ادبی ، معجم ها ، منشآت و فرمان ها ، وقفنامه ها ، مهرها و سکه ها و کتیبه ها ، که همة آنها پیوسته محل حاجت و مورد رجوع مورخ می باشند. البته این مآخذ از حیث ارزش و اعتبار برای مورخ همه در یک درجه نمی توانند بود. گذشته از آن ، انواع این مآخذ در تمام ادوار تاریخ ایران از حیث کثرت و وفور به یک پایه نیستند.
دکتر زرین کوب در ابتدا به معرفی کتب فتوح و مغازی پرداخته که به نوعی اولین منابع تاریخ ایران اسلامی اند. وی به معرفی اجمالی ارباب مغازی و فتوح پرداخته است: عروه بن زبیر ، ابان بن عثمان بن عفان ، شرحبیل بن سعد و وهب بن منبه. البته دکتر زرین کوب به تک نگاری های اولیه توجه چندانی نکرده است و فقط اشارتی به نام مهم ترین مورخین و به عبارتی اخباریون قرن دوم و اوایل قرن سوم قمری دارد و حتی نام افراد مهمی چون عوانه بن حکم ، نصر بن مزاحم منقری و هیثم بن عدی را نیاورده است. زرین کوب انتقادی که در این جا مطرح می کند ، این نکته است که روایات اعراب را راجع به فتوح، متأثر از عصبیت های قومی و قبیله ای می داند. همچنین به نفوذ قصّاصین و تفاخر طلبی ها در این زمینه اشاره دارد. مثلاً در روایات ابومخنف لوط بن یحیی ، مبالغه راجع به طوایف ازد مشهود است.
تواریخ عام عربی
نام آنها در منابعی آمده است: 1)در مقدمة المعارف ابن قتیبة دینوری 2)در الفهرست ابن ندیم 3)در مقدمة مروج الذهب مسعودی. زرین کوب به دو ایراد وارد شده در مورد توارخ عمومی عرب اشاره می کند: اول)خشکی و خشونت بیان. دوم)فقدان دقت و انتقاد. البته در ادامه خود به پاسخ این ایرادات می پردازد ، این ایرادات را بر همة این آثار به یک درجه وارد نمی داند. در مورد فقدان نفد و انتقاد هم بیان می کند که اولاً در آن دوره اختصاص به آثار عربی ندارد و ثانیاً افرادی مثل ابن طقطقی و ابن خلدون را ذکر می کند که اهل دقت بوده اند.
1)تاریخ یعقوبی :کهن ترین تاریخ عمومی باقی به زبان عربی.[1] ذکر وقایع در این کتاب از ماجرای آفرینش تا سال 252ه.ق.[2] می باشد. جلد اول آن با تاریخ آفرینش و با نقل روایات اسلامی و غیر اسلامی آغاز شده و سپس به تاریخ انبیا پرداخته است و حوادث را به ترتیب سنواتی نقل می کند. جلد دوم از ولادت رسول ا… تا سال 259ه.ق. است که تاریخ حکمرانی امویان ، واقعة قیام عباسیان و نقش ابومسلم از بخش های مهم این جلد می باشد(برخی اطلاعات یعقوبی راجع به عباسیان ، در منابع دیگر یافت نمی شود). ابن واضح یعقوبی در خلال تاریخ انبیا به تاریخ ایران و عرب پیش از اسلام و امت های دیگر مثل آشوری ها ، بابلیان ، هندیان، رومیان ، یونانیان ، بربرها و اهالی مصر و چین و ترکان و زنگیان هم توجه داشته است که نشانگر این است که یعقوبی اندیشة تاریخ نگری جهانی داشته که ظاهراً متأثر از اختلاط فرهنگ های متعدد در جامعة اسلامی قرن سوم ه.ق. بوده است. یعقوبی تاریخ ایران پیش از ساسانیان را اسطوره ای غیر قابل اعتماد خوانده است. در دورة اسلامی هم در ثبت وقایع ، روایات را پس از بررسی دقیق برگزیده و هرجا به اختلاف روایات مورخین در کیفیت وقایع و تاریخ حوادث برخورده ، کوشیده است تا سازگاری میان روایات و اخبار مختلف پدید آورد. از ذکر اقوال و خطبه ها و سیرة ائمة شیعه در این اثر، تعلق خاطرش به تشیع آشکار می شود. همچنین از ذکر حوادث فرهنگی و اجتماعی هم غافل نمانده است. تاریخ یعقوبی از نخستین تواریخ سالنامه ای در اسلام است. (البته التاریخ علی السنین هیثم بن عدی پیش از آن به این شیوه بوده ، ولی به دست ما نرسیده است.) دخویه مستشرق هلندی تاریخ یعقوبی را در عصر حاضر معرفی کرد و هوتِسما آن را تصحیح نمود و به چاپ رساند(1883م.) دکتر محمد ابراهیم آیتی هم آن را به فارسی ترجمه نموده است.
2)تاریخ الرسل و الملوک(تاریخ الامم والملوک) معروف به تاریخ طبری : از نظر دکتر زرین‌کوب مشهورترین مجموعة مفصل تاریخ عمومی اسلام به زبان عربی است ، علت آن هم این است که در واقع تاریخ طبری مأخذ عمدة همة کسانی است که پس از وی به تألیف تاریخ اسلام همت گمارده اند ، به این شیوه که یا روایات او را اخذ و اقتباس نموده اند. یا از جائی که وی قلم فرو گذاشته ، سخن آغاز کرده اند. با تمام این تفاصیل ، زرین کوب تاریخ طبری را فاقد روح نقادی و دقت نظر لازم دانسته و معتقد است که وی در صحت و سقم مآخذ روایات تعمق نکرده و عین آنها را آورده است. تاریخ طبری با اشاره به حدوث زمان و آغاز خلقت و داستان آدم آغاز می شود و با ذکر احوال پیامبران و پادشاهان معاصر آنان ادامه می یابد. اخبار عرب جاهلی ، روابط اعراب حیره با ساسانیان از بخش های مهم دورة پیش از اسلام آن می باشد. دورة اسلامی این اثر هم ، ذکر وقایع سال 1 تا 302ه.ق. می باشد. این اثر در واقع تلفیقی است از شرح حوادث و ذکر تراجم و احوال و روایت حدیث و بیان تفسیر و لغت و ادب و وصف سیر و مغازی و گویا هدف طبری از نگارش آن ، تکمیل تفسیرش بوده است. مهم ترین افرادی که بر تاریخ طبری ذیل نگاشته اند: 1-عریب بن سعد قرطبی که حوادث را تا سال 365ه.ق. ادامه داده است. ۲-محمد بن عبدالملک همدانی در تکمله اش ، وقایع را تا سال 487 ه.ق. آورده است 3- عزالدین ابن اثیر که وقایع را تا سال 628ه.ق. شرح داده است. [3] طبری برای تألیف این اثر بزرگ از منابع متعددی استفاده کرده است: بخش مربوط به تاریخ ایران باستان را از آثاری مانند خدای نامه ، گاهنامه و تاج نامه ؛ اخبار عرب جاهلی را از محمد بن کعب و وهب بن منبّه ، انساب را از محمد بن سائب کلبی ،سیرت رسول ا… را از ابان بن عثمان و عروه بن زبیر و شرحبیل بن سعد و موسی بن عقبه و ابن اسحاق ، اخبار رده و فتوح را از سیف بن عمر ، شرح جنگ های حضرت علی(ع) را از ابومخنف و ابوالحسن مدائنی ، تاریخ امویان را از عوانه بن حکم ، تاریخ عباسیان را از احمد بن ابی خیثمه و مطالب مربوط به تفسیر قرآن را از مجاهد و عکرمه به نقل از ابن عباس اخذ کرده است. بنابراین یکی از مهم ترین علل اهمیت وافر این اثر ، این مطلب می باشد که بسیاری از منابعی که اکنون از میان رفته اند ، توسط طبری و در اثر وی حفظ شده اند. طبری به پیروی از روش محدثان ، روایات مربوط به حوادث را مستند به طرق روایت و سلسلة راویان آورده است و به داوری و جرح و تعدیل آنها نپرداخته است. ابوالقاسم پاینده تاریخ طبری را به فارسی امروزی ترجمه کرده است.
3)اخبار الطوال: اثر ابوحنیفة دینوری که از منابع با اهمیت به شمار می رود. اخبارالطوال از کهن ترین تواریخ عمومی مختصر به زبان عربی می باشد. از نکات مهم این کتاب ، توجه خاص آن به سرزمین ایران بوده می باشد. اخبار الطوال متضمن اطلاعاتی دربارة روابط ایرانیان و اعراب است که در جای دیگری یافت نمی شود. ابوحنیفه خود شخصاً شاهد بسیاری از وقایع بوده و آنها را در کتابش آورده است. همچنین بیشتر منابع مکتوب مورد استفادة وی ، اکنون دیگر در دسترس نمی باشند. با تمام این تفاصیل ، بخش قبل از ساسانیان آن – البته مانند بیشتر منابع مشابه – مغشوش و افسانه ای است.[4] تاریخ اسلام در اخبارالطوال با شرح ورود اعراب به ایران در دورة خلیفة دوم آغاز می شود، که مبیّن محوریت ایران و ایرانیان در این اثر است و با ذکر مرگ معتصم عباسی در 227ه.ق. به پایان می رسد. این کتاب گذشته از ارزش تاریخی ، از نظر ادبی هم حائز اهمیت می باشد. شیوة بیان مطالب هم در آن به صورت سنواتی نبوده ، بلکه اطلاعات در هر موردی جمع شده است(با محوریت موضوعات تاریخی است).
4)الکامل فی التاریخ : اثر عزالدین ابن اثیر جزری که آن را دکتر زرین کوب “مهم ترین و مشهورترین ذیل طبری” دانسته است.[5] البته استاد زرین کوب منکر اهمیت آن نیست و بیان می کند که ابن اثیر با دقت نظری که در بین مورخین آن روزگاران بکلی بی نظیر بوده است، به تدوین و مقایسة روایات و ضبط و نقل اطلاعات اهتمام کرده است ، به گونه ای که حتی دربارة وقایع سه قرن نخست قمری هم که مأخذ اصلی وی طبری بوده ، در الکامل نکات و ملاحظات تازه ای یافت می شود. همچنین این کتاب متضمن نقل وقایع و حوادث به صورت خشک و خالی نیست. نویسنده در موارد مقتضی اطلاعات مفیدی هم در باب احوال اجتماعی و عقاید و رسوم و حتی آثار ادبی به دست داده است. در امانتداری ابن اثیر همین نکته بس که روایات او راجع به اختلافات بین مسلمانان و بلاد چین ، با وجود آن که در هیچ یک از مآخذ قدیمی موجود عربی نیست، کاملاً با مآخذ چینی مطابقت دارند. اللباب فی تهذیب الانساب ، اسدالغابه فی معرفه الصحابه ، التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه سه کتاب دیگری است که به قلم ابن اثیر نوشته شده اند. یک نکتة مهم در مورد تاریخ کامل این است که روش تاریخ نگاری ابن اثیر در آن ، ترکیبی(تألیفی) می باشد ، برخلاف طبری در تاریخش که با روش تاریخ نگاری روایی(استقرایی) پیش رفته است.[6] از دیگر علل اهمیت این اثر این است که الکامل از مهم ترین منابع دورة هجوم مغول به شمار می رود. همچنین احتمال داده شده که ابن اثیر از کتاب گمشدة “التاریخ فی اخبار وُلاه خراسان” اثر ابوعلی سلّامی در مورد تاریخ سامانیان بهره برده است.
5)مروج الذهب و معادن الجوهر از ابوالحسن مسعودی که چکیده و زبدة مطالعات نویسنده در تاریخ عمومی اقوام و امم عالم است. در واقع مسعودی ذوق جهانگردی داشته و به گفت و گو با اهل دیانات و اندیشه ها هم اهتمام داشته و اینها در اثر وی خود را نشان می دهد. جلد اول آن مربوط به تاریخ باستان ایران و هند و چین و یونان و روم و مصر پیش از اسلام است. جلد دوم تاریخ عرب است از ادوار کهن تا دورة حضرت علی(ع). جلد سوم تاریخ بنی امیه و بنی عباس است تا ایام خلافت واثق و جلد چهارم آن هم از خلافت متوکل است تا خلافت المطیع. این کتاب ضمن وقایع خلفای عباسی ، در مورد حکومت های ایرانی از جمله طاهریان ، صفاریان و آل بویه هم مطالبی دارد.
6) تاریخ سِنی ملوک الارض و الانبیا: از حمزة اصفهانی که از دید دکتر زرین کوب مخصوصاً از جهت اشتمال بر معلومات سودمند در باب تاریخ خراسان و طبرستان ، مفید می باشد. مانند آثار مشابه ، این کتاب هم با داستان آفرینش انسان شروع می شود و به زمان مؤلف ختم می گردد(329ه.ق.) تاریخ حمزه در ده باب می باشد که باب دهم آن در ذکر تاریخ امرای قریش ، در واقع بخش اسلامی این کتاب می باشد. در بخش های پیش از اسلام آن ، باب مربوط به ایران باستان مهم تر و مفصل تر از بقیه می باشد که بی تردید ناشی از علائق سرزمینی مؤلف می باشد. از علل اهمیت این کتاب این مطلب است که بسیاری از منابع مورد استفادة حمزه اکنون از میان رفته اند. جعفر شعار آن را با عنوان” تاریخ پیامبران و شاهان” به فارسی تر جمه کرده است.
7)البَدْء والتاریخ: از مطهربن طاهرمَقدسی، که ویژگی جالب توجه آن نقل ملاحم و فتن می باشد و ذکر وقایع در آن تا سال 355ه.ق. است. استاد شفیعی کدکنی آن را با عنوان” آفرینش و تاریخ” به فارسی ترجمه کرده است ، که در واقع ترجمة جلد سوم تا ششم آن است. در این کتاب مطالبی در رابطه با شرح ادیان و آیین های مختلف و همچنین توصیف عقاید فرق مختلف اسلامی ، وجود دارد.
8)غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم(تاریخ ثعالبی): از ابومنصور ثعالبی ، ادیب ، شاعر و لغت شناس بزرگ و کثیر التألیف که آن را به امر ابوالمظفر نصر بن سبکتگین غزنوی-برادر سلطان محمود – نوشت. از اصل این کتاب که در چهار جلد بوده ، دو جلد آن که راجع به تاریخ قبل از اسلام ایران و تاریخ پیامبران و پادشاهان عرب و دورة حیات پیامبر اسلام است ، باقی مانده است و دو جلد بعدی که مربوط به حوادث خلافت و سلسله های اسلامی تا دورة ممدوح ثعالبی – امیر نصر غزنوی – بوده ، اکنون در دسترس نیست. جلد اول تاریخ ثعالبی برای نخستین بار در 1900 م، به کوشش زتنبرک مستشرق فرانسوی، همراه با ترجمه آن به زبان فرانسه در پاریس منتشر شد و کتابی که قرن ها به بوته فراموشی افتاده بود، از این پس در میان دانشمندان، مورخان و محققان شهرتی شایسته کسب کرد و آنان که از آن پس در تاریخ ایران باستان کتاب نوشته اند، از تاریخ ثعالبی به عنوان یکی از منابع مهمّ و مرجعی دست اوّل سود جسته اند.
9)تجارب الامم و تعاقب الهِمَم: تألیف ابوعلی مسکویه، که خصوصاً از جهت تاریخ دیالمه و سلسلة آْل بویه اهمیت دارد. مؤلف اهل حکمت بوده و تاریخ را به منزلة درس عبرتی تلقی نموده و حوادث را به دیدة اعتبار و انتقاد نگریسته است. به بیان دکتر زرین کوب “همه جا علاقه به ایران از صحایف آن لایح است.” از عقل گرائی ابن مسکویه همین بس که حتی در مورد احوال پیامبر اسلام نیز روایاتی را که متضمن معجزاتی بوده به این عنوان که “آنها از جهت تاریخ قابل ملاحظه نیست” ، کنار نهاده است. وی خازن دارالکتب عضدالدوله بوده ، بنابراین طبیعی است که به منابع مختلف موجود آن دوره ، احاطه داشته است. این احاطه به منابع در کنار ذوق فلسفی و روحیة عدم تعصب و بیطرفی نسبی ، کار وی را اثری ممتاز ساخته است. در حقیقت وی نخستین مورخی در حوزة جهان اسلام است که ره به فلسفة تاریخ برده است و بنابراین می توان وی را به نوعی پیشگام ابن خلدون در این مسیر دانست. ابن مسکویه قدیمی ترین تاریخ مدوّن را تاریخ ایران دانسته، به همین خاطر است که کتابش را از آن شروع می کند. تجارب الامم را ابوالقاسم امامی در هشت جلد منتشر کرده است. شرح وقایع در این کتاب تا سال 369ه.ق. است و ظهیرالدین نامی ذیلی بر آن تا سال 389ه.ق. نوشته است.
پی‌نوشت:
[1] ظاهراً بنا به شواهد و قراینی اخبارالطوال ابوحنیفة دینوری قدیمی تر از تاریخ یعقوبی است: 1-شرح وقایع در اخبار الطوال تا 227ه.ق. است یعنی 32سال قبل از تاریخ یعقوبی. 2-خود ابوحنیفة دینوری هم بنا به نقل منابع تاریخی چند سال قبل از یعقوبی فوت کرده بود. البته دکتر زرین کوب به نام اخبار الطوال اشاره ای دارد ، ولی آن را در بخش مربوط به فتوح آورده است ، نه تواریخ عمومی.
[2] 259ه.ق. صحیح است.
[3] ذکر تاریخ کامل به عنوان ذیل تاریخ طبری ، جای نقد دارد ، البته خود دکتر زرین کوب در ادامه اهمیت آن را بیان کرده است.
[4] ابوحنیفه ظاهراً می خواست ، سلسله های اساطیری و همچنین انساب و اسامی ایرانی و سامی را در هم آمیزد و به صورتی واحدی ارائه نماید
[5] البته قابل توجه است که با تمام احترام به دکتر زرین کوب ، ارزش تاریخ کامل مستقل از کار طبری بوده و دارای شأن و مرتبة بالایی در تاریخ نگاری اسلامی – نه تنها عربی – می باشد و نمی توان آن را صرفاً در حد یک ذیل به شمار آورد.
[6] بنابراین حتی در مورد مطالب مربوط به سه قرن نخستین اسلامی هم ، محققین و علاقه مندان با مراجعه به تاریخ طبری – که به حق اصلی ترین منبع این دوره است – از مراجعه به تاریخ کامل بی نیاز نمی شوند و این شأنیت مستقل تاریخ کامل را در برابر تاریخ طبری می رساند.
