پرسشگر گرامی ، بزرگان نیز با توجه به مقامات معنوی و حالات روحی خود هر کدام ادب خاصی را در زیارت رعایت می کردند. از جمله نکات مهمی است که می بایست در زیارت رعایت شود.الف ) زیارت با معرفت باشد ، این معرفت به دوصورت حاصل می شود : 1– اینکه نسبت به مقام و منزلت امام شناخت پیدا کنیم. بدانیم که او واسطه ی فیض است؛ در همه ی زوایای زندگی ما حضور دارد و خلیفه ی الهی است و… لذا بهترین زیارت نامه ای که این شناخت را در حد اعلی به ما میدهد، زیارت جامعه ی کبیره است.برخی از بزرگان بر خود واجب کرده بودند، هر شب زیارت جامعه ی کبیره را بخوانند. البته خواندن با توجه و دقت به مضامین زیارت نامه، بهره و ثمره ی مثبت میدهد.2– حرکت قدم به قدم در پشت سر امام و الگو قرار دادن امام، نسبت به تمامی حرکات و سکنات زندگی؛ نه جلوتر از آنها حرکت کنیم، که در این صورت گمراهیم؛ نه از آنها عقب بمانیم تا گرگها ی هوا و هوس، پاره پاره مان کنند؛ بلکه قدم به قدم پشت سر آنها حرکت کنیم؛ «فالراغب عنکم مارق و اللازم لکم لاحق و المقصر فی حقکم زاهق» (2)به فرموده ی بزرگان: «چنین آگاهی و معرفت به مقام و منزلت امام می تواند زمینه ی اطاعت و تسلیم در مقابل اوامر و نواهی مزور، را – که همان فرمان خداست – فراهم کند. امام صادق (علیه السلام) از فضیلت زیارت عارفانه ی امام رضا (علیه السلام) سخن گفت. حمزة بن حمران پرسید: قربانت گردم منظور از معرفت حق او چیست؟ فرمود: این که بداند او واجب الا طاعة، غریب و شهید است [و برای تبلیغ دین، هدایت مردم و پایداری و استقامت در راه حق غریبانه به شهادت رسیده است.] » (3)وقتی ما با یقین و معرفت به «واجب الاطاعه بودن امام»، او را زیارت کنیم، بنابراین از دستوراتش اطاعت و از نواهی او دوری و اجتناب می کنیم.لذا زائر با معرفت، پس از زیارت، به عهد و میثاقهایی که با امامش بسته، عمل می کند و بدین ترتیب گام به گام به او نزدیک می شود؛ چرا که می داند امام به گردن او حقوقی دارد
ب ) آداب زیارت
عالم بزرگ شیخ بهایى، جامع ترین شیوه ورود به حرم مقدس را ارائه کرده است و به 21 نکته براى زیارت اشاره دارد:
1. پیش از دخول به روضه، غسل کند.
2. تا داخل شدن با طهارت باشد.
3. جامه نو پاک پوشد و بر در مشهد بایستد و دعاى منقول بخواند و اذن دخول بطلبد پس اگر در آن حال او را رقّت بهم رسد داخل شود و الاّ انتظار بکشد که هر گاه رقّت بهم رسد داخل شود.
4. با خضوع و خشوع داخل شود و در حین دخول پاى راست را مقدّم دارد و در وقت بیرون آمدن پاى چپ را.
5. خود را به ضریح بچسباند. بعضى توهّم کرده اند که دور ایستادن بهتر است و این غلط است چه در احادیث وارد شده که بر ضریح تکیه باید کرد و بوسیدن ضریح جایز است و در بوسیدن آستان ها حدیثى وارد نشده و بعضى از مجتهدین امامیّه برآنند که جایز است.
6. زیارت را رو به ضریح مطهر بخواند.
7. زیارت به طریق منقول بنماید، و قول السّلام علیک کافیست و بعضى از مجتهدین حاضر شدن در آنجا را کافى مى دانند.
8 . جانب راست روى خود را بر ضریح بنهد و در وقت فارغ شدن از زیارت دعا کند.
9. جانب چپ روى خود را بر ضریح بنهد و از خداى تعالى بحقّ او و بحقّ صاحب قبر سؤال و درخواست کند که او را از اهل بهشت بگرداند به شفاعت صاحب قبر و در دعا کردن و الحاح نمودن مبالغه کند.
10. بر سر بالین (بالاى سر) آید و رو به قبله نموده و دعا کند.
11. بعد از زیارت، دو رکعت نماز زیارت بخواند و اگر زیارت حضرت رسول صلّى اللَّه علیه و آله باشد سنت است که نماز زیارت را در میان منبر آن حضرت و قبر او گذارد و اگر زیارت حضرات ائمّه معصومین علیهم السّلام باشد در بالین سر باید گذارد و در این نماز رخصت از ائمّه علیهم السّلام وارد شده که رو به قبر مى توان کرد اگر چه مستلزم پشت بقبله کردن باشد امّا اگر چنان کند که رو به ضریح کند و پشت بقبله نکند بهتر است.
12. بعد از نماز زیارت دعاى منقول بخواند و آن چه به خاطرش رسد از امور دین و دنیا طلب نماید و دعا براى جمیع خلایق نمودن بهتر است چه آن به اجابت نزدیکتر است.
13. در آن مکان تلاوت قرآن بنماید و ثواب آن را به صاحب ضریح هدیه کند چه نفع آن باز به او مى رسد و سبب تعظیم صاحب قبر است.
14. در جمیع احوال و به حسب استطاعت ، احضار قلب داشته باشد، و از جمیع گناهان توبه کند.
15. بر خدمتکاران، نگاهبانان و محتاجان آن مقام، تصدّق نماید، چه ثواب تصدّق در آن مقام مضاعف مى شود.
16. خدمتکاران، نگاهبانان و محتاجان آن مقام را تعظیم نماید، چه فى الحقیقه تعظیم ایشان تعظیم صاحب قبر است.
17. هر گاه از زیارت برگردد، تا در آن شهر است باز به زیارت رود.
18. آن که هر گاه رفتن او نزدیک آید، وداع به دعاى منقول کند.
19 . از خداى تعالى، عود و بازگشت بدان مقام را سؤال کند.
20. در وقت بیرون آمدن از آن مقام، روى به ضریح کرده، پس پس و عقب عقب بیرون آید.
21. زود از آن مقام بیرون رود، چه حرمت و تعظیم در آن بیشتر است و اشتیاق باز آمدن زودتر بهم مى رسد. بعد از بازگشت نیز باید با امامی که او را زیارت کرده اید عهد و پیمان ببندید که هرگز سراغ گناه نروید و واجبات خود را به موقع و با کیفیتی عالی به جا بیاورید. هر روز صبح که از خواب بیدار می شوید تجدید پیمان کرده ودر طول روز مراقب اعمال خود باشید و نهایتا شب موقع خواب یا زودتر از آن از خود حساب بکشید. اگر توانسته بودید عهدی که با امام بسته بودید به آن پایبند باشید خدا را شکر کرده و خود را تشویق کنید ولی اگر خدایی ناکرده عهد خود را شکسته بودید استغفار کرده و خود را تنبیه کنید.دوست عزیزامیدوارم زیارتی توأم با معرفت، داشته باشی و در هر حالی آن ذوات نورانی را الگوی خویش قرار دهی.ما را نیز از دعای خیرتان فراموش نکنید.پیروز باشی.——————————-
ج ) نکته هایی از بزرگان در آداب زیارت
1 . اذن دخول
یکی از مهمترین آداب زیارت که بزرگان به خوبی رعایت می کنند، «اذن دخول» ‌و اجازه ورود به حرم است. بدین‌گونه که هنگام رفتن به زیارت سزاوار است قدم ها کوتاه برداشته شود و با حضور قلب تسبیحات اربعه «سبحان الله والحمدلله ولا اله الا الله والله اکبر» تکرار شود و هم چنین صلوات و استغفار بر زبان جاری باشد و هنگام رسیدن به درگاه حرم دعای ورود خوانده شود.
* مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (استاد اخلاق و عرفان) در کتاب باارزش المراقبات فرموده اند: اگر پس از خواندن اذن دخول قلبت آماده بود و شوق و ذوق پیدا کرده بودی و حال زیارت به تو دست داد یعنی اجازه به تو داده شده وارد شو والا وارد نشو بایست و با اصرار و التماس و حالت توبه و ندامت به پیشگاه خدا اذن را بگیر و داخل شو.
خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید: «وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَکُمْ خَطَایاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ» (بقره (2)، آیه 58.)
ترجمه : «سجده کنان از در [بزرگ] درآیید و بگویید [خداوندا] گناهان ما را بریز تا خطاهای شما را ببخشاییم و [پاداش] نیکوکاران را خواهیم افزود»
براساس این آیه شریفه آن چه مهم است ورود به اماکن مقدس با حالت تواضع و فروتنی است و در صورتی که مزاحمت نباشد و یا از توهین مخالفان در امان باشد خوب است درگاه حرم را ببوسد و حتی به زمین بنشیند و عتبه حرم و ضریح را ببوسد.
* آیت‌الله بهجت(رحمت الله علیه) در این زمینه می‌فرماید:
«زیارت شما قلبی باشد. در موقع ورود، اذن دخول بخوانید، اگر حال داشتید به حرم
بروید. هنگامی که از حضرت رضا(علیه السلام) اذن دخول می‌طلبید. می‌گویید: «أأدخلُ
یا حجّة‌الله؟»؛ «ای حجت خدا آیا وارد شوم؟» به قلبتان مراجعه کنید و ببینید آیا
تحولی در آن به وجود آمده و تغییر یافته است یا نه؟ اگر تغییر حال در شما بود،
حضرت(علیه السلام) به شما اجازه داده است.
اذن دخول حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) گریه است؛ اگر اشک آمد، امام حسین(علیه
السلام) اذن دخول داده‌اند و وارد شوید. اگر حال داشتید، به حرم وارد شوید، اگر هیچ
تغییری در دل شما به وجود نیامد و دیدید حالتان مساعد نیست، بهتر است به کار مستحبی
دیگر بپردازید و بهتر است برای زیارت امام حسین(علیه السلام). سه روز، روزه بگیرید
و غسل کنید و بعد به حرم بروید و دوباره از آن حضرت اجازه ورود بخواهید».
تشرف امام خمینی(رحمت الله علیه)
* تشرف امام خمینی(رحمت الله علیه) به حرم مطهّر امیرالمؤمنین(علیه السلام) با آداب
خاص زیارت نیز شایان توجه است. ایشان با کمال ادب و متانت، اذن دخول می‌خواندند؛
سپس از طرف پایین پا وارد حرم می‌شدند و مقید بودند که از بالای سر مطهر حضرت
امیر(علیه السلام) عبور نکنند و هنگامی‌که مقابل ضریح مطهّر می‌رسیدند، زیارت
«امین‌الله» یا زیارت دیگری را با نهایت اخلاص می‌خواندند، بعد دوباره به طرف پایین
پا بر می‌گشتند و در گوشه‌ای از حرم نشسته، نماز، زیارت و دعا می‌خواندند. باز دو
رکعت نماز می‌خواندند و سپس برمی‌خاستند و با رعایت آداب و اخلاص تمام، از حرم مطهر
خارج می‌شدند. در ایام زیارتی و جمعه‌ها برنامه منظّمی برای دعا و نیایش و نماز و
قرآن داشتند.
* مرحوم آیت‌الله عمید زنجانی در خاطرات خود گفته است:
«امام خمینی شب های جمعه در کربلا به زیارت حرم سیدالشهدا(علیه السلام) و حضرت
ابوالفضل(سلام الله علیه) می رفت و در آنجا مقید بود زیارت را به‌طور متعارف و با
آداب خاصش انجام دهد؛ یعنی نزدیک ضریح می ایستاد، زیارت مختصر و کوتاهی می خواند و
بعد می آمد نماز تحیت و زیارت را می خواند و بعد هم از روی مفاتیح، زیارت عاشورا می
خواند؛ سپس دعای پس از زیارت را قرائت می کرد که دعایی با مضامین عالی و محتوایی
سیاسی است. التزام امام به زیارت، ‌از بُعد عرفانی و حالات معنوی ویژه‌ای برخوردار
بود و از صفای ملکوتی و اخلاص ایشان حکایت داشت»(روایتی از انقلاب اسلامی ایران
(خاطرات آیت‌الله عمید زنجانی)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،‌ چاپ اول، 1379، ص 96 و
97.)
2 . ماندن با شوق و خارج شدن با شوق
کمّیّت و کیفیت حضور در حرم و زیارتگاه ها باید متأثر از شوق و علاقه ما باشد اینکه
ملزم شویم شب را تا صبح در حرم بمانیم، ضرورتی ندارد. زیارت و عبادت در حرم با شوق
و انس مطلوب است.
امام صادق(علیه السلام) نسبت به زیارت خانه خدا و انجام مناسک حج فرموده اند:
«اذا فرغت من نسکک فارجع فانه اشوق لک الی الرجوع»؛
«وقتی از مناسک حج فارغ شدی زود برگرد تا برای بار دیگر مشتاق تر باشی»(الحج و
العمره فی الکتاب والسنه ص 248.)
* از آیت‌الله بهجت سؤال شد: روزی چقدر قرآن بخوانیم خوب است؟ ایشان فرمودند مقدار
معین نکنید هر قدر شوق و ذوق دارید بخوانید. «کمیت» را مد نظر نگیرید.
آیت‌الله بیدآبادی نیز می‌نویسد:
«تا زمانی‌که شوق و میل باطنی، به زیارت و دعا داری، در حرم باش و زمانی که میل تو،
به سستی گرایید؛ بلافاصله از حرم خارج شو که ذکر نگفتن بهتر است از ذکری که با غفلت
و بی‌توجهی به محتوای ذکر همراه باشد»(پیام حوزه، شماره 6.) مگر این که ماندن همراه
با تفکر و توجه باشد، به طوری که حالات خود را بررسی کند و گذشته‌های خود را مرور
کند و برای آینده خود با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) امام(علیه السلام) عهد
و پیمان ببندد و ماندن در حرم برای او نقطه عطفی در زندگی شود و یادآوری خاطره حرم،
چراغ راهی در طول زندگی باشد.
نکته پایانی :
البته بزرگان نیز با توجه به مقامات معنوی و حالات روحی خود هر کدام ادب خاصی را در
زیارت رعایت می کردند. به‌طور نمونه:
* آیت‌الله بهاءالدینی برای زیارت امام رضا(علیه السلام) در مسجد گوهرشاد روبروی مرقد
شریف می نشستند و زیارت می خواندند و کمتر وارد حرم و اطراف ضریح می شدند.
اما امام خمینی(رحمت الله علیه) و آیت‌الله بهجت(رحمت الله علیه)، به‌طور معمول
وارد حرم می شدند و نزدیک ضریح زیارت می کردند.
: آنچه که مهم است :
برای الگوگیری از این بزرگان نیز ما باید به حالت روحی خودمان توجه داشته باشیم، به
طوری که سعی ما این باشد که با رعایت ادب و حضور قلب برای زیارت مشرف شویم و در
صورت امکان متن زیارت را روبروی ضریح بخوانیم و نماز زیارت را در قسمت بالاسر
امام(علیه السلام) بخوانیم و هر چه بتوانیم به کانون نورانی امامان(علیهم السلام)
نزدیک شویم و بهره ببریم. اما در صورت مزاحمت و ازدحام، چه بسا ادب اقتضاء کند با
رعایت فاصله زیارت خوانده شود و در وقت و فرصت مناسب به اطراف ضریح مشرف شویم.
برای مطالع بیشتر به کتابهای زیر مراجعه نمایید :
1 . علامه جوادی آملی / ادب فنای مقربان / ج 1 / ص 23
2 . علامه جوادی آملی / فنای مقربان / ج 1 / ص 47