آداب زیارت اربعین
اوّل: پیش از آن که از خانه بیرون رود، سه روز روزه بدارد و روز سوم غسل کند، چنان که امام صادق علیه السّلام به صفوان دستور العمل دادند و در ذکر زیارت هفتم خواهد آمدو شیخ محمّد بن مشهدى در مقدمات زیارت «عیدین» ذکر فرموده که چون زیارت آن حضرت را اراده کنى، سه روز روزه بدار و روز سوم غسل کن و اهل و عیال خود را نزد خود جمع کن و بگو:
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ الْیَوْمَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ کُلَّ مَنْ کَانَ مِنِّی بِسَبِیلٍ الشَّاهِدَ مِنْهُمْ وَ الْغَائِبَ اللَّهُمَّ احْفَظْنَا [بِحِفْظِکَ ] بِحِفْظِ الْإِیمَانِ وَ احْفَظْ عَلَیْنَا اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِی حِرْزِکَ وَ لا تَسْلُبْنَا نِعْمَتَکَ وَ لا تُغَیِّرْ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ وَ عَافِیَةٍ وَ زِدْنَا مِنْ فَضْلِکَ إِنَّا إِلَیْکَ رَاغِبُونَ
خدایا من امروز به تو مى سپارم خودم و خاندانم و مال و فرزاندم، و هرکه را به شکلى از من بوده، حاضرشان و غیبشان را.
خدایا نگهدار ما را با نگهداری ات، به نگهدارى ایمان و بر ما حافظ باش.
خدایا ما را در پناهت قرار ده، و نعمتت را از ما مگیر، و آنچه ما راست از نعمت و سلامت کامل تغییر مده، و از فضلت بر ما بیفزا، که ما مشتاق به سوى توایم.
آنگاه از منزل خود با حال خشوع بیرون رو و بسیار بگو: لا اله الاّ اللّه و اللّه اکبر و الحمد للّه و ثناى خدا بر زبان جارى کن و بر پیامبر و آلش صلّى اللّه علیه و آله و سلّم صلوات فرست و به آرامى و وقار حرکت کن، روایت شده: خدا از عرق زائر امام حسین علیه السّلام از هر قطره اى هفتاد هزار فرشته خلق میکند، که خداى تعالى را تسبیح میکنند و از خدا آمرزش مى خواهند براى او و زائران آن حضرت تا روز قیامت برپا شود.
دوم: از حضرت امام صادق علیه السّلام نقل شده چون به زیارت امام حسین علیه السّلام بروى، آن حضرت را محزون و غمناک و ژولیده م و و غبارآلود و گرسنه و تشنه زیارت کن که آن جناب با این احوال شهید شد و حاجات خود را بخواه و از کربلا بازگرد، و آن را وطن خود قرار مده.
سوم: زائر در سفر زیارت آن حضرت توشه خود را از غذاهاى لذیذ مانند بریانى و حلواجات قرار ندهد، بلکه خوارکش را نان با شیر یا ماست تهیّه ببیند.
از امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: شنیدم جماعتى به زیارت امام حسین علیه السّلام میروند، و با خود سفره هایى برمى دارند که در آنها بزغاله هاى بریان و حلواجات هست، اگر به زیارت قبر پدران یا دوستان خود بروند قطعا این خوراکی ها را با خود برنمیدارند.
در حدیث معتبر دیگرى نقل شده است که امام صادق علیه السّلام به مفضل بن عمر فرمود: زیارت کنید امام حسین علیه السّلام را بهتر از آن است که زیارت نکنید، و زیارت نکنید بهتر از آن است که زیارت کنید، مفّضل عرضه داشت: پشتم را شکستى! فرمود: و اللّه اگر به زیارت قبر پدران خود بروید، اندوهگین و غمناک میروید، و به زیارت آن حضرت که میروید سفره ها با خود برمیدارید، درحالیکه باید ژولیده م و و گردآلود بروید.
مولّف گوید: پس براى اغنیا و تجّار چه اندازه شایسته است، که این مطلب را در این سفر ملاحظه کنند و هرگاه در شهرهایى که تا کربلا بین راه ایشان است، عدّه اى از دوستانشان ایشان را دعوت و میهمانى میکنند و در زمان حرکت سفره هاى آنان را از پخته هاى لذیذ، و مرغ بریان و سایر غذاها پر مى کنند، نپذیرند و بگویند: ما مسافر کربلا هستیم، و براى ما تغذیه به این غذاها شایسته نیست.
شیخ کلینى روایت کرده: بعد از شهادت حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام همسر کلبیّه آن حضرت اقامه عزا نمود، گریست و سایر زنها و خدمتکاران گریستند، تا حدى که اشک هاى آنها خشک شد، از جایى براى آن مخدّره «جونى» هدیه فرستادند، که معنى آن را مرغ قطا گفته اند، این هدیه براى این بود که از خوردن آن در گریستن بر امام حسین علیه السّلام قوّت بگیرند، چون آن بانوى محترمه آن را دید پرسید چیست؟ گفتند: هدیه اى است که فلانى براى شما فرستاده، تا در ماتم امام حسین علیه السّلام به آن استعانت بجویید، فرمود: «ما که در جشن عروسى نیستیم، ما را چه به این خوراک؟ » پس دستور داد تا آن را از خانه بیرون بردند.
چهارم: از مسائلى که در سفر زیارت امام حسین علیه السّلام مستحب است، تواضع و فروتنى و خشوع و راه رفتن همانند بنده ذلیل است، پس کسانى که در راه زیارت آن حضرت، بر این مرکب هاى جدید سوار مى شوند، باید خیلى متوجه خود باشند، که بر سایر زائران و بندگان خدا، که به سختى و مشقّت به کربلا می روند، بزرگى ننمایند و تکبّر نورزند و آنان را زه چشم حقارت نبینند.
علما در احوال اصحاب کهف نقل کرده اند که آنها از خاصان دقیانوس و به منزله وزارى او بودند وقتى حق تعالى رحمت خود را شامل حال آنها فرمود، و به فکر خداپرستى و اصلاح کار خود برآمدند، مصلحت خویش را در این دیدند، که از مردم کناره گیرند، و در غارى پناه گرفته به عبادت حق مشغول شوند، به این خاطر سوار بر اسبها شده، از شهر بیرون آمدند، همینکه سه میل راه رفتند، تملیخا که یکى از آنان بود گفت: «برادران این راه، راه آخرت است و باید به صورت ندارى و مسکنت رفت، و ملک و ریاست دنیا را کنار گذاشت، اکنون از اسبها پیاده شوید، و با پاى پیاده به درگاه حق روید، شاید خدا به شما رحم کند، و در کار شما گشایشى نصیب شما فرماید، همگى از اسبها خود پیاده شدند، و آن افراد محترم و معظّم در آن روز، هفت فرسخ با پاى پیاده راه رفتند، تا پاهایشان مجروح و خون چکان شد! پس زائران قبر مطهر امام حسین علیه السّلام این واقعیت را در نظر داشته باشند، و بدانند شخص در این راه هرچه براى خدا تواضع کند، باعث رفعت مقام او خواهد شد، بنابراین در آداب زیارت آن جناب از امام صادق علیه السّلام روایت شده: هرکه پیاده به زیارت قبر امام حسین علیه السّلام برود، حق تعالى براى او به عدد هر گام هزار حسنه می نویسد، و هزار گناه را از او محو میکند، و براى او هزار درجه در بهشت بلند میکند، چون به شطّ فرات رسیدى غسل کن و پایت را برهنه نما، و کفش هاى خود را در دست گیر، و راه برو همانند راه رفتن بنده اى خوار.
پنجم: اگر در بین راه زائر پیاده اى را دید، که وامانده و خسته شده، و از او کمک خواست تا تواند در کار او اهتمام ورزد و او را به منزل رساند، و مبادا که او را سبک شمارد، و به او بیاعتنایى کند.
شیخ کلینى به سند معتبر از ابو هارون روایت کرده: من در خدمت امام صادق علیه السّلام بودم، به جمعیتى که نزد ایشان بودند فرمود: شما را چه شده که به ما استخفاف مینمایید؟ از میان آنها مردى از اهل خراسان برخاست و گفت: پناه میبریم به خدا از این که ما به شما یا به چیزی از امر شما استخفاف کنیم و آن را کوچک شماریم، فرمود: آرى تو خودت یکى از آنانى هستى، که سبک شمردى و خوار کردى مرا! آن مرد گفت: به خدا پناه میبرم که من شما را خوار کرده باشم.
فرمود: واى بر تو، وقتى که نزدیک به جحفه بودیم، آیا نشنیدى که فلان کس به تو گفت: مرا به اندازه یک میل راه سوار کن، به خدا سوگند من از پیمودن راه خسته شدم، به خدا قسم تو سر به سوى او بلند نکردى، و او را سبک شمردى، و هرکه مؤمنى را خوا رکند ما را خوار کرده، و حرمت ما را تباه کرده است! ! مؤلف گوید: ما در فصول گذشته در آداب زیارت، در ادب نهم کلامى با روایتی از على بن یقطین که مناسب با این مقام است ذکر کردیم، به آنجا رجوع کن، که در آن روایت موعظه نیکویى است و این ادب که در اینجا ذکر شد، اختصاص به زائران امام حسین علیه السّلام ندارد، ولى چون این مطلب در راه زیارت آن حضرت بسیار اتفاق میافتد، به این خاطر آن را در اینجا ذکر کردیم.
ششم: از ثقه جلیل القدر محمّد بن مسلم روایت شده است که به حضرت باقر علیه السّلام عرض کرد: ما زمانى که به زیارت پدرتان حسین بن على علیه السّلام میرویم آیا چنین است که در حج خانه خداییم؟ فرمود: آرى، عرضه داشت: پس آنچه بر حاجیان لازم است بر ما لازم است؟ فرمود: بر تو لازم است با هرکه رفیق توست نیکو مصاحبت کنى، و بر تو لازم است که کم سخن بگویى، مگر سخن خیر، و بر تو لازم است که بسیار یاد خدا کنى و لازم است که جامه هایت پاکیزه باشد، و پیش از آن که داخل حایر شوى غسل کنى، و لازم است که با خشوع و رقّت باشى و نماز بسیار بخوانى و بر محمّد و آل محمّد صلوات بسیار فرستى، و باید خود را از چیزهایى که سزاوار تو نیست حفظ کنى، و دیده ات را از حرام و شبهه بپوشانى، و به برادران مؤمن پریشان خود احسان کنى، و اگر کسى را ببینى که خرجى اش تمام شده از او دستگیرى کرده، و خرجى خود را بین او و خود به طور برابر قسمت کنى و تقیّه بر تو لازم است که قوام دین تو به آن است، و همچنین پرهیز از امورى که خدا از آنها نهى فرموده و خصومت و بسیار قسم خوردن و مجادله و منازعه اى که در آن سوگند باشد ترک کنى، چون چنین رفتار کنی به اندازه ثواب حج و عمره براى تو تمام میشود و از جانب کسیکه به مال خرج کردن، و از اهل خود دور افتادن طلب ثواب او کرده اى، مستوجب میشوى به اینکه به آمرزش گناهان و رحمت و خشنودى خدا به وطن بازگردى.
هفتم: در روایت ابو حمزه ثمالى (رضوان اللّه علیه) ، از امام صادق علیه السّلام باب زیارت حضرت امام حسین علیه السّلام نقل شده: چون به نینوا رسیدى بارهاى خود را در آنجا بگذار، و به خود روغن ممال، و به چشم سرمه مکش، و گوشت مخور، البته تا زمانیکه در آنجا اقامت دارى.
هشتم: غسل کردن با آب فرات است، که روایات در فضیلت آن بسیار وارد شده، در حدیثى از امام صادق علیه السّلام نقل شده: هرکه به آب فرات غسل کند و قبر امام حسین علیه السّلام را زیارت کند، از گناهان خالى شود، همانند روزى که از مادر متولد شده اگرچه گناهانش از گناهان کبیره بوده باشد و روایت شده: خدمت آن حضرت عرض شد، که بسا شود که ما به زیارت قبر امام حسین علیه السّلام برویم و غسل زیارت به سبب سرورى هوا یا غیر آن بر ما دشوار باشد، فرمود: هرکه در فرات غسل کند و حضرت حسین علیه السّلام را زیارت نماید، آن قدر از فضیلت براى او نوشته شود که به شماره درنیاید.
از بشیر دهّان روایت شده: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکه به زیارت قبر حسین بن على علیه السّلام برود، پس وضو بگیرد و در فرات غسل کند، قدمى بر ندارد و قدمى نگذارد مگر آنکه حق تعالى براى او حجّ و عمره بنویسد و در بعضى از روایات آمده: غسل کن از فرات، از جایى که برابر قبر آن حضرت واقع شود و چنان که از بعضى روایات استفاده میشود خوب است چون به فرات برسد صد مرتبه اللّه اکبر و صد مرتبه لا اله الاّ اللّه و صد مرتبه صلوات بر پیامبر و آل آن حضرت فرستد.
نهم: چون خواستى وارد حایر مقدّس شوى، از درى که در جانب مشرق قرار دارد وارد شو، چنان که امام صادق علیه السّلام به یوسف کنّاسى فرمودند.
دهم: در روایت ابن قولویه آمده: امام صادق علیه السلام به مفضل بن عمر فرمود: اى مفضّل چون به قبر امام حسین علیه السّلام رسیدى بر در روضه بایست و این کلمات را بخوان که تو را به هر کلمه نصیبى از رحمت الهى خواهد بود:
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَى کَلِیمِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَى رُوحِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عَلِیٍّ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ الْحَسَنِ الرَّضِیِّ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الشَّهِیدُ الصِّدِّیقُ السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ الْبَارُّ التَّقِیُّ السَّلامُ عَلَى الْأَرْوَاحِ الَّتِی حَلَّتْ بِفِنَائِکَ وَ أَنَاخَتْ بِرَحْلِکَ السَّلامُ عَلَى مَلائِکَةِ اللَّهِ الْمُحْدِقِینَ بِکَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ عَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصا حَتَّى أَتَاکَ الْیَقِینُ السَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
سلام بر تو اى وارث آدم برگزیده خدا، سلام بر تو اى وارث نوح پیامبر خدا سلام بر تو اى وارث ابراهیم دوست خدا، سلام بر تو اى وارث موسى همسخن خدا، سلام بر تو اى وارث عیسى روح خدا، سلام بر تو اى وارث محمّد حبیب خدا، سلام بر تو اى وارث على، جانشین رسول خدا، سلام بر تو اى وارث حسن آن پیشواى پسندیده، سلام بر تو اى وارث فاطمه دختر رسول خدا، سلام بر تو ای شهید صدّیق، سلام بر تو اى جانشین نیکوکار با تقوا، سلام بر ارواحى که به آستانت فرود آمدند، و به درگاهت بار انداختند، سلام بر فرشتگان خدا که گرداگرد تواند، شهادت میدهم که تو نماز برپاداشتى، و زکات پرداختى، و امر به معروف و نهى از منکر نمودى و خدا را خالصانه عبادت کردى، تا مرگ تو را دررسید، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد.
سپس به سوى قبر روانه میشوى، و به هر گامى که بر میدارى یا میگذارى، همانن ثواب کسى را دارى که در راه خدا در خون خود دست و پا زده باشد چون نزدیک قبر رسیدى به قبر دست بمال و بگو:
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ سَمَائِهِ.
سلام بر تو اى حجّت خدا در زمین و آسمانش.
پس از آن از قبر فاصله گرفته متوجه نماز میشوى، و به هر رکعت که نزد آن حضرت بجا میآورى همانند ثواب کسى را دارى، که هزار مرتبه حج و عمره انجام داده و هزار بنده آزاد کرده و هزار مرتبه همراه پیامبر مرسل، براى خدا به جهاد برخاسته باشد.
یازدهم: از ابو سعید مدائنى نقل شده: خدمت امام صادق علیه السّلام مشرّف شده، پرسیدم: به زیارت قبر امام حسین علیه السّلام بروم؟ آرى برو به زیارت قبر امام حسین علیه السّلام فرزند رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نیک ترین نیکان و پاکیزه ترین پاکیزگان و نیکوکارترین نیکوکاران و چون آن حضرت را زیارت کنى، نزد سر آن حضرت هزار مرتبه تسبیح امیر مؤمنان علیه السّلام و نزد پاى آن حضرت هزار مرتبه تسبیح حضرت فاطمه علیها السّلام را بخوان، پس کنار آن حضرت دو رکعت نماز بخوان و در آن دو رکعت سوره هاى (یس) و (الرّحمن) را قرائت کن چون این عمل را بجا آوری ثواب بزرگى براى تو خواهد بود، گفتم: فدایت شودم: تسبیح على و فاطمه علیهما السّلام را به من بیاموز، فرمود: باشد اى، ابو سعید، تسبیح على علیه السّلام این است:
سُبْحَانَ الَّذِی لا تَنْفَدُ خَزَائِنُهُ سُبْحَانَ الَّذِی لا تَبِیدُ مَعَالِمُهُ سُبْحَانَ الَّذِی لا یَفْنَى مَا عِنْدَهُ سُبْحَانَ الَّذِی لَا یُشْرِکُ أَحَداً فِی حُکْمِهِ سُبْحَانَ الَّذِی لَا اضْمِحْلالَ لِفَخْرِهِ سُبْحَانَ الَّذِی لَا انْقِطَاعَ لِمُدَّتِهِ سُبْحَانَ الَّذِی لا إِلَهَ غَیْرُهُ.
منزّه است آن که خزانه هایش تمام نمى شود، منزّه است آن که نشانه هایش نابود نمى گردد، منزّه است آن که هرچه نزد اوست فنا نمى پذیرد، منزّه است آن که هیچ کس را در حکمش شریک قرار نمى دهد، منزّه است آن که براى فخرش از هم پاشیدگى نیست، منزّه است آن که براى دورانش انقطاعى وجود ندارد، منزّه است آن که معبودى جز او نیست.
و تسبیح حضرت فاطمه علیها السّلام چنین است
سُبْحَانَ ذِی الْجَلالِ الْبَاذِخِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ ذِی الْعِزِّ الشَّامِخِ الْمُنِیفِ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ الْفَاخِرِ الْقَدِیمِ سُبْحَانَ ذِی الْبَهْجَةِ وَ الْجَمَالِ سُبْحَانَ مَنْ تَرَدَّى بِالنُّورِ وَ الْوَقَارِ سُبْحَانَ مَنْ یَرَى أَثَرَ النَّمْلِ فِی الصَّفَا وَ وَقْعَ الطَّیْرِ فِی الْهَوَاءِ
منزّه است صاحب شوکت و والایى و بزرگی نزّه است صاحب عزّت بلند مقام فرازمند، منزّه است صاحب فرمانروایى گرانمایه ازلى، منزّه است صاحب حسن و جمال، منزّه است آن که خود را با نور و وقار پوشانده، منزّه است آن که جاى پاى مورچه را بر سنگ صاف، و ردّ پاى عبور پرنده را در هوا میبیند.
دوازدهم: نماز واجب و مستحبّ را نزد قبر امام حسین علیه السّلام بخواند، زیرا نماز نزد آن حضرت مورد قبول است.
سیّد ابن طاووس فرموده: با تمام وجود بکوش که نماز واجب و مستحب در حایر شریف از تو فوت نشود، همانا روایت شده: نماز واجب نزد آن حضرت برابر است با حج و نماز مستحب مساوى است با عمره.
مؤلف گوید: ثواب بسیارى براى نماز در حایر شریف در روایت مفضّل گذشت.
در روایت معتبرى از امام صادق علیه السّلام نقل شده: هرکه آن حضرت را زیارت کند و دو رکعت یا چهار رکعت نماز نزد آن حضرت بجا آورد ثواب حج و عمره براى او نوشته میشود.
آنچه از روایات ظاهر میشود این است که نماز زیارت و غیر آن را در پشت قبر و بالاى سر بجا آوردن، هر دو خوب است، و اگر بنای خواندن در بالاى سر را دارد، عقب تر بایستد که محاذى اصل قبر مقدّس نباشد.
در روایت ابو حمزه ثمالى از امام صادق علیه السّلام آمده: نزد سر آن حضرت دو رکعت نماز بگذارد، در رکعت اول پس از سوره حمد سوره یس و در رکعت دوم پس از سوره حمد سوری الرّحمن بخوان و اگر خواهى پشت قبر این نماز را به جاى آر.
و البته در بالاى سر بهتر است، چون از این نماز فراغت یافتى، هرچه نماز میخواهى بخوان، ولى از این دو رکعت نماز زیارت، نزد هر قبرى که زیارت کنند نباید غفلت ورزید.
ابن قولویه از امام باقر علیه السّلام روایت کرده که به شخصى فرمود: اى فلان تو را چه مانع است، که هرگاه حاجتى برایت روى دهد، نزد قبر حسین صلوات اللّه علیه بروى، و چهار رکعت نماز نزد او بخوانى، آنگاه حاجت خود را از خدا بخواهى به درستى که نماز واجب نزد آن حضرت برابر با حجّ، و نماز مستحبّ مساوى با عمره است.