تاریخ پرفراز و نشیب فلسطین طی 60 سال گذشته موجب رویش و افول جنبشها و گرو ههای مختلف، با نگر ش و تاثیرگذاری گوناگون شده است. به دلیل آنکه فلسطینیان تاکنون موفق به تشکیل یک دولت کامل و مقتدر نشد ه اند، هم چنان جنبشها و گرو هها به عنوان اصلی ترین بازیگران سیاسی عمل می کنند. لذا به بررسی کلی و مختصر تاریخچه و اصول گرو ههای مطرح و تاثیرگذار فلسطینی و رابطه آنها با محور مقاومت و ایران خواهیم پرداخت.
1- جنبش حماس
حماس (جنبش مقاومت اسلامی فلسطین)در سال 1366 ( 1987 )تقریبا 7سال پس از تاسیس جهاد اسلامی، از سوی شیخ احمد یاسین و شهید رنتیسی پایه گذاری شد. حماس امروزه یکی از جنبش های مهم جریان مقاومت است. شیخ احمد یاسین در سال 1352 ( 1973) جماعة الاسلامی ریشه اصلی حماس را با همکاری اخوان المسلمین مصر در غزه تاسیس نمود. حماس را می توان شاخه اخوان المسلمین در فلسطین دانست که با آغاز انتفاضه اول به طور رسمی اعلام موجودیت نمود. حماس همانند رویکرد اخوان در مصر، قائل به فعالیت اجتماعی بود اما باتوجه به شرایط مبارزه با رژیم صهیونیستی، به مرور رویکردی مسلحانه پیدا نمود.
در سال 1367 ( 1988 ) با اعلام به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی از سوی جنبش فتح و مخالفت حماس با آن و با توجه به تشکیلات و بدنه اجتماعی حامی حماس، این جنبش عملا به قطب مقاومت در فلسطین تبدیل شد. شاخه نظامی حماس با اسارت دو سرباز صهیونیست در سال 1368 ( 1989) به طور علنی اعلام قدرت نمود؛ اما در سال 1371 ( 1992 ) گردا نهای نظامی شهید عزالدین قسام زیر نظر شهید یحیی عیاش رسما اعلام موجودیت نمود. حماس تنها راه را مقاومت و راه حل دو دولت را خیانت به آرمان فلسطین می داند. اصول حماس مبارزه مسلحانه، آزادی کل فلسطین و تشکیل دولت اسلامی است.
حماس با مقاومت و نبردهای مسلحانه رژیم صهیونیستی را در سال 1384 ( 2005 ) وادار به ترک غزه نمود؛ این موضوع نخستین پیروزی بزرگ فلسطینیان در آزادسازی سرزمین های اشغالی به شمار می رفت. مسئولین حماس برای نخستین بار در سال 1384 ( 2005 ) در تهران با امام خامنه ای دیدار نمودند و از آن زمان تا کنون روابط حماس و ایران با فراز و نشیبهای گوناگون تداوم داشته است. حماس در سال 1386 ( 2006 )با حضور در انتخابات مجلس سراسری فلسطین و رای آوری غیرمنتظره، عملا وارد عرصه سیاسی شد. این جنبش پس از پیروزی در مجلس کابینه تشکیل داد اما از همان زمان با سنگ اندازی های تشکیلات خودگردان و در پی وقوع درگیری های نظامی محدود؛ حکوت منطقه غزه تحت مدیریت حماس و حکومت مناطق کرانه باختری رود اردن در دست تشکیلات خودگردان قرار گرفت. حماس با مقاومتِ موفق در جنگهای 22 ، 11 و 51 روزه توانایی نظامی و راهبردی خود را در مبارزه با رژیم صهیونیستی اثبات نموده است. این جنبش با آغاز بحران سوریه، ضمن خروج از دمشق و ایستادن در جبهه مخالفین بشار اسد، روابط خود با دیگر بازیگران مقاومت را تیره نموده است. در انتفاضه سوم که به انتفاضه القدس مشهور شده است، حماس حضور و حمایت موثری دارد.
2- جنبش جهاد اسلامی
این جنبش در سال 1358 ( 1979 )از سوی شهید فتحی شقاقی متشکل از جوانان فلسطینی محصل در دانشگاههای مصر پس از بازگشت به غزه و با الگوگیری از انقلاب اسلامی و مشی امام خمینی رحمةالله علیه پایه گذاری شد. این جنبش در دهه 80 میلادی به یک گروه مبارز مسلحانه تبدیل شد. نخستین و مشهورترین تشکیلات نظامی این جنبش سرایا القدس است. جهاد به دلیل نزدیکی به باورهای اخوانی در میان گرو ههای فلسطینی بیشترین نزدیکی به حماس را دارد ولی در تاکتیک و اهداف بسیار به انقلاب اسلامی نزدیک است.
شهید فتحی شقاقی در سال 1367 ( 1988 ) از سوی رژیم صهیونیستی به خارج فلسطین تبعید شد و در نهایت در سال 1374 ( 1995 ) در مالت توسط رژیم صهیونیستی ترور شد. پس از شهید فتحی شقاقی، دکتر رمضان عبدالله شلح ریاست جنبش را تاکنون بر عهده داشته است. فتحی شقاقی بسیار به امام خمینی ارادت داشت. وی کتاب «خمینی تنها گزینه » را از خود به یادگار گذاشته است.
جهاد اسلامی همواره روابط بسیار خوبی با ایران داشته است و یکی از عضوهای اصلی محور مقاومت محسوب می شود. این جنبش از سال 88 ( 2010 ) تا کنون دیدارهای متوالی و مستمر علنی با امام خامنه ای داشته است. این جنبش در جنگ اخیر غزه ( 51 روزه) نقش بسیار مهم و بی بدیلی ایفا نمود.جهاد اسلامی از اصلی ترین حامیان و مجریان عملیات شهاد تطلبانه در فلسطین اشغالی بوده است. اصول این جنبش عبار تند از: عدم به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی، مخالفت با را ه حل دو دولت و عدم ورود به سیاست.
با آغاز ناآرامی های سوریه، جهاد اسلامی از جنبش هایی است که با حرف و عمل به حمایت از حضور ایران و حزب الله در سوریه پرداخته است. با آغاز انتفاضه سوم فلسطین از مهر 94 ( اکتبر 2015) این جنبش به حمایت کامل از این انتفاضه پرداخته است و مسئولیت های عملیات های مختلفی را علیه رژیم صهیونیستی برعهده گرفته است.
3- جنبش فتح
نام کامل این گروه که از قدیم یترین جنب شهای فلسطینی است، جنبش آزادی بخش ملی فلسطین است. این جنبش در سال 1338 ( 1959 ) از سوی یاسر عرفات با هدف مبارزه با رژیم صهیونیستی تاسیس شد. یاسر عرفات در پی سخنرانی انقلابی شهید نواب صفوی در قاهره در مورد مبارزه با رژیم صهیونیستی و قیام برای آزادی، تحت تاثیر قرار گرفت و مبارزات خود را آغاز نمود. عرفات در سال 1343 ( 1964) کویت را به مقصد اردن برای مبارز ه با رژیم صهیونیستی ترک کرد و به سازماندهی جنبش فتح پرداخت.این سازمان در دهه 60 میلادی بر پایه ناسیونالیسم عربی و تحت تاثیر جمال عبدالناصر بود؛ اما رسما اعلام می کرد که بدون ایدئولوژی است. این امر سبب شد که اکثر اعضای این جنبش دارای گرایش های چپ-که در آن زمان رایج بود- شوند. فتح در سال 1343 ) 1964 ) نخستین عملیات نظامی خود را با انفجار کارخانه تصفیه آب در سرزمین های اشغالی انجام داد. در پی شکست بزرگ دولت های عربی جنگ شش روزه در سال 1346 ( 1967 ) و سرخوردگی عمومی فلسطینیان از کمک های مستقیم اعراب، عملیات های مستقل این جنبش آغاز گردید. بیشتر این عملیا تها از مرز اردن انجام م یشد و اردن به مرکز ثقل عملیات های موفق فتح علیه رژیم صهیونیستی تبدیل شده بود.
فتح در دهه 70 و 80 میلادی موجب عزت فلسطینیان به عنوان اصلی ترین امید جهان اسلام برای مبارزه با رژیم صهیونیستی تبدیل شده بود . با توافق شاه حسین پادشاه اردن در ابتدای دهه 70 میلادی با رژیم صهیونیستی، جنگ میان فتح و دولت اردن آغاز شد.پس از کشتار نیروهای فتح در واقعه سپتامبر سیاه، حکم اخراج آنان از اردن توسط پادشاه صادر شد.عملیات بزرگ فتح، اسارت و کشتن 11 ورزشکار رژیم صهیونیستی در المپیک مونیخ توجه جهانیان به فتح را جلب نمود.
فتح با ورود به مذاکرات سازش اسلو در 1372 ( 1993 ) به مرور رویه خود را تغییر داد. در پی این مذاکرات رژیم صهیونیستی متعهد شد از کرانه باختری و غزه عقب نشینی نماید و اجازه تشکل دولت فلسطینی توسط فتح را بدهد، تعهداتی که هیچ گاه عملی نشد. با مرگ مشکوک یاسر عرفات در سال 1383 ( 2004 ) روند نزولی قدرت و جایگاه جنبش فتح آغاز شد. البته کماکان این جنبش دارای پایگاه اجتماعی قابل توجهی در بین فلسطینیان است. پیروزی حماس در انتخابات 1385 ( 2006 ) برای اولین بار باعث شد تا بخش قابل توجهی از قدرت سیاسی در فلسطین طی دوره محدودی از دست فتح خارج شود.
طی سال های گذشته محمود عباس و تشکیلات خودگردان به دلیل ناتوانی در مذاکرات سازش با صهیونیست ها جایگاه سابق خود را در میان افکار عمومی ملت فلسطین از دست داده اند. با تداوم ناکامی های محمود عباس برای کنترل انتفاضه و کاهش محبوبیت وی، سوالی که بسیار در رسانه ها مطرح می شود، جایگزین احتمالی اوست. یکی از گزینه های احتمالی جانشینی محمود عباس، محمد دحلان است. دحلان بسیار به رژیم صهیونیستی نزدیک بوده و از نیروهای پیشین امنیتی فتح در غزه است. نفوذ امنیتی رژیم صهیونیستی در فتح و تشکیلات خودگردان موجب شده است امروزه محمود عباس و فتح تنها ابزاری برای سرکوب مقاومت در خدمت رژیم صهیونیستی قرار بگیرند و عملنا آن جنبش فتح مبارز و ضد اشغالگر پایان یافته است.
4- جنبش جبهه مردمی برای آزادی فلسطین
این سازمان از گرو ههای چپگرای فلسطینی است.این جنبش یک گروه ضد امپریالیستی است و رژیم صهیونیستی را مولد صهیونیسم جهانی می داند. در سال 1346 ( 1967 ) با ادغام دو گروه از جوانان فلسطینی و جبهه آزادی فلسطین تشکیل شد. احمد جبرئیل افسر نیروی هوایی سوریه و جرج حبش دو مؤسس اصلی آن بودند. این سازمان بر اثر انشعاباتی که به آن اشاره خواهد شد، امروزه به سه جنبش جداگانه(جنبش اولیه، فرماندهی کل، جبهه دموکراتیک) تبدیل شده است:
الف: جنبش فرماندهی کل: احمد جبرئیل در سال 1347 ( 1968 )از جبهه اولیه انشعاب نمود و شاخه فرماندهی کل را ایجاد نمود. این انشعاب مهم ترین بخش از سه گروه یادشده است. جبرئیل دفتر جنبش فرماندهی کل را در دمشق قرار داد. خواسته و دلیل اصلی جبرئیل از انشعاب، تمرکز بر فعالیت نظامی ب هجای سیاسی بازی بود. گروه فرماندهی کل، اکنون با حماس، جهاد اسلامی، حزب الله و جمهوری اسلامی بالاخص در لبنان و سوریه ارتباطات بسیار خوبی دارد. جبرئیل دیدارهای گوناگونی طی سال های گذشته با امام خامنه ای داشته است.
ب: جبهه دموکراتیک: یک سال بعد از انشعاب جبرئیل از گروه اولیه، جنبشی دیگر تحت نام جبهه دموکراتیک هم با انشعاب، از گروه اولیه جدا شد. جبهه دموکراتیک گرایشات مارکسیستی و ناسیونالیستی دارد و در حال حاضر نایف حواتمه رهبری آن را به عهده دارد. این جنبش در سال در سال 1353 ( 1974 ) با حمله به یک مدرسه در پوشش لباس سربازان رژیم صهیونیست 27 نفر را کشت. از شخصیت های معروف جبهه دموکراتیک یاسر عبدربه است. رویکرد نظامی جبهه دموکراتیک از سال 1367 ( 1988) به مرور کاهش یافت. انشعاب دوم دقیقا برخلاف گروه انشعاب فرماندهی کل، خواهان زندگی مسالمت آمیز میان فلسطینیان و یهودیان است.جبهه دموکراتیک با توجه به تغییر رفتار مقاومت پیشین خود امروزه از سوی اروپا و آمریکا جنبش تروریستی شناخته نمی شود.
ج: گروه اولیه: گروه اولیه این سازمان با توافق سازش اسلو مخالفت بود اما در 1999 پیمان اسلو و پیامدهای آن را پذیرفت. گردان نظامی این جنبش ابوعلی مصطفی نام دارد. رهبر جبهه مردمی برای آزادی فلسطین تا سال 1379 ( 2000 ) جرج حبش بود و سپس ابوعلی مصطفی جایگزین وی شد. پس از شهادت ابوعلی مصطفی در سال 1380 ( 2001) براثر حمله موشکی رژیم صهیونیستی، احمد سعدات تا اکنون رهبری این گروه را برعهده دارد. احمد سعدات بارها از سوی تشکیلات خودگردان دستگیر شده است و اکنون در در زندان اریحا بازداشت است. امروزه گروه اولیه بر خلاف سال های اول تاسیس جنبش جبهه مردمی برای آزادی فلسطین، نقشی حاشیه ای و خنثی در معادلات فلسطین دارد و جایگاه پیشین خود را در فلسطین از دست داده است.
5- جنبش صابرین
صابرین را می توان جوان ترین و متفاوت ترین جنبش فلسطینی نام برد . اصلی ترین تفاوت این جنبش با دیگر گروه های فلسطینی، شیعه بودن آن است. این جنبش در سال 1393 ( 2014 ) و دو ماه قبل از آغاز جنگ 51 روزه در غزه اعلام موجودیت کرد. تشکیل این جنبش واکنش های زیادی بالاخص در میان برخی رسانه های رژیم صهیونیستی و رسانه های عربی مخالف ایران به همراه داشت. این جنبش در جنگ 51 روزه شهدای زیادی را تقدیم آرمان فلسطین نمود. هشام سالم که اکنون دبیر کلی این جنبش را بر عهده دارد، پیش از این از فرماندهان جهاد اسلامی بوده است. هشام سالم اسفند 94 مورد یک ترور ناکام قرار گرفت.
صابرین بارها اعلام نموده شیعه بودن یک موضوع فرعی است و به وحدت در مبارزه معتقد است. برخی تحلیل گران به دلیل نقش و حاکمیت حماس در نوار غزه، اعلام موجودیت و فعالیت چنین گروه شیعی را بدون رضایت این جنبش غیر ممکن می دانند و عدم اتخاذ موضعی علیه صابرین از سوی رهبران حماس را نشانه همکاری این دو جنبش می دانند. صابرین اصول خود را وحدت و یکپارچگی امت اسلامی، ایمان به جهاد و آزادسازی کامل فلسطین معرفی نموده است. هشام سالم رهبر این جنبش در مصاحبه با شبکه فرانس پرس اعلام نمود که از ایران کمک دریافت م ینماید و روابط خوبی با آن دارد. گرچه اطلاعات دقیقی از ساختار جنبش صابرین وجود ندارد، اما «ابو محمد »، دبیرکل مجلس شورای جنبش صابرین در یکی از مصاحبه هایش تصریح کرد که این جنبش دارای مجلس شورایی است که تصمیمات مرتبط با جنبش در آن اتخاذ می شود.
6- جنبش جهاد اسلامی
تاریخ پیدایش این جنبش به دهه 70 میلادی برمی گردد. موسس این جنبش عبدالله نمر درویش است. این جنبش به دنبال دریافت حقوق انسانی و اجتماعی فلسطین یهای ساکن در مناطق اشغالی است. این جنبش در اثر اختلاف در انتخابات 1996 کنست، دچار انشعاب گردید و به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد. در این زمان شیخ رائد و شماری از اعضای این جنبش که شرکت در این انتخابات را به منزله به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی می دانستند ، از این جنبش جدا شده و به صورت مستقل به فعالیت پرداختند و شاخه شمالی را ایجاد نمودند. اکنون شیخ رائد صلاح که توسط رژیم صهیونیستی دستگیر شده بود، مسئول شاخه شمالی آن است. جنبش تحت رهبری او به دلیل ارائه خدمات گسترده رفاهی ، اجتماعی و فرهنگی به اعراب مسلمان در این منطقه، از محبوبیت بسیاری برخوردار است. رائد صلاح از زمان انشعاب و ایجاد شاخه شمالی روابط خوبی با جنبش های اسلامی بالاخص حماس و جهاد اسلامی برقرار نموده است. شاخه جنوبی آن از سوی حماد ابودعایس مدیریت می شود. شاخه جنوبی در ائتلاف با دیگر گروه های فلسطینی سرزمین های اشغالی در انتخابات کنست شرکت می نماید و نسبت به شاخه شمالی از ابتدا همکاری و همراهی بیشتری با رژیم صهیونیستی داشته است . شاخه جنوبی اکنون 3 کرسی در کنست به خود اختصاص داده است ولی پس از چندین سال در استیفای حقوق اولیه فلسطینیان ناکام بوده است. شاخه شمالی با آغاز شدن انتفاضه سوم، مورد حمله مستقیم نتانیاهو به بهانه ایجاد ناامنی و کمک به انتفاضه قرار گرفت. شاخه شمالی این جنبش رویکرد اسلام گرایانه دارد. کابینه دولت نتانیاهو سال گذشته شاخه شمالی را منحل اعلام نمود.
7- سازمان آزادی بخش فلسطین
ساف برگرفته از مخفف سازمان آزادی بخش فلسطین است. ساف در حقیقت تشکیلاتی متشکل از مجموعه گروه های فلسطینی است. ساف از سوی اتحادیه عرب در سال 1964 به منظور نمایندگی گروه های فلسطینی در مجامع بین المللی تشکیل شد. سران عرب نیز در اکتبر ۱۹۷۴، تنها «ساف » را به عنوان نماینده قانونی و مشروع مردم فلسطین به رسمیت شناختند و امور تاسیس حاکمیت فلسطین را به او وگذار کردند؛ مسأله ای که پس از سال ها مذاکره هنوز محقق نشده و رسمیت نیافته است.
با توجه به نفوذ بالای جنبش فتح از بدو تاسیس ساف در این سازمان، رهبر نخست ساف یاسر عرفات بود و پس از مرگ مشکوک وی، محمود عباس بر کرسی ریاست ساف نشست . اکنون این سازمان از 13 گروه مطرح و مختلف فلسطینی( به جز حماس، جهاد اسلامی، شاخه فرماندهی کل از جبهه برای آزادی مردم فلسطین و صابرین)تشکیل شده است. از آنجایی که قدرتمندترین گروه این سازمان فتح می باشد، رسما ساف به بازوی اجرایی این جنبش تبدیل شده است و تاکنون رهبر ساف، رهبر فتح بوده است. طبق توافق اسلو میان ساف و رژیم صهیونیستی مقرر شد تشکیلات خودگردان به منظور مقدمه سازی برای تشکیل دولت فلسطینی تشکیل شود، که این امر تا کنون اتفاق نیفتاده است.
ساف را نباید با تشکیلات خودگردان اشتباه گرفت، ساف ابتکار اتحادیه عرب است که در مجامع بین المللی به عنوان نماینده فلسطینی ها شناخته می شود ولی تشکیلات خودگردان زائیده توافق اسلو است و هم اکنون مدیریت کرانه باختری را برعهده دارد. یکی از وظایف این سازمان تشکیل دولت فلسطینی و مجلس ملی است. اما از سال 2006 که حماس توانست با پیروزی بر انتخابات مجلس رسما دولت قانونی تشکیل دهد، ساف با کارشنی قدرت دولت حماس را دچار چالش نمود. مجلس ملی سال هاست برگزارنمی شود. محمود عباس با مختل نمودن فرآیند سیاسی سازمان ساف، خود را به تنها تصمیم گیر سیاسی در مواجع بین المللی و فرآیند سازش تبدیل کرده است.
اغلب گروه های فلسطینی از جمله: سازمان آزادی بخش فلسطین(ساف)، جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس)، جنبش جهاد اسلامی، جنبش فتح و غیره و علمای دینی و گروههای مختلف مردمی از مواضع جمهوری اسلامی ایران در مقاطع مختلف حمایت کرده و حمایت می کنند. گرچه در فلسطین گروههای مختلف مخالف جمهوری اسلامی نیز وجود دارد. البته روابط ایران با گروه‌های فلسطینی پس از بحران سوریه و جنگ یمن، وارد مرحله جدیدی شده است. عدم حمایت از حوثی‌ها و محکوم نکردن تهاجم عربستان به یمن، بی طرفی نسبت به منازعات منطقه و عدم حمایت از دولت سوریه باعث شکل گیری چالشهایی در روابط این گروهها با جمهوری اسلامی ایران شده است.
(منبع: شناخت گروههای فلسطینی، مجموعه گزارشهای راهبردی اندیشکده تبیین، تیرماه 1395، پایگاه اینترنتی تبیین به آدرس: www.Tabyincenter.ir)