شکى نیست که «لیلة القدر»، یکى از شب هاى ماه رمضان است؛ جمع میان آیات قرآن نیز اقتضاى آن را دارد. از یک سو مى فرماید: «قرآن در ماه رمضان نازل شده است»[1] و از سوى دیگر مى فرماید: «ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم»[2]. اما براى تعیین آن، باید به روایات مراجعه کرد. در روایات شیعه و اهل سنت، احتمالات گوناگونى داده شده است؛ از جمله: شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم.[3]
براساس روایت مشهور ائمه اطهار علیهم السلام ، احتمال اینکه شب قدر، یکى از شب هاى نوزدهم، بیست و یکم و یا بیست و سوم ماه رمضان باشد، بیشتر است. سید بن طاووس، از بزرگان علماى شیعه، روایات متعددى درباره تعیین شب قدر در کتاب اقبال الاعمال جمع آورى کرده است که از مجموع آنها فهمیده مى شود: اندازه گیرى و «تقدیر» امور و کارها، در شب نوزدهم و «تحکیم» آنها در شب بیست و یکم و «امضاى» آنها در شب بیست و سوم است. به این دلیل شب زنده دارى و عبادت و دعا در این سه شب بسیار توصیه شده؛ به ویژه بر دو شب بیست و یکم و بیست و سوم تأکید بیشترى گشته است.[4] در روایتى از امام صادق علیه السلامدرخواست مى شود که شب قدر را معین کنند، ایشان مى فرماید: «آن را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بجویید». وقتى راوى مى خواهد امام آن را دقیقا مشخص کند؛ مى فرماید: «چه سخت است بر تو که دو شب را کوشش کنى!»[5] در عین حال روایات متعددى دلالت دارد که شب بیست و سوم، شب قدر است.[6]
البته شب قدر بر ائمه اطهار علیهم السلام کاملاً روشن است؛ زیرا فرشتگان در آن شب بر آنان فرود مى آیند[7]. اما اصرار بسیارى داشته اند که شیعیان چند شب را به عبادت و شب زنده دارى مشغول باشند. با توجه به این مطالب، روشن مى شود که شب قدر در هر سالى وجود دارد و آن یک شب است و اختلاف تقویم، موجب نمى شود چند شب قدر داشته باشیم. بر این اساس تأکید شده است دهه آخر ماه رمضان، یا حداقل سه شب یاد شده مراقبت شود. پیامبراکرم صلى الله علیه و آله در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف مى شد. و برخى از بزرگان شیعه، براى درک شب قدر یک سال شب ها را احیا مى داشتند به هر حال شب قدر یک شب است و به احتمال بسیار زیاد، این یک شب، در دهه آخر ماه مبارک رمضان مقدر شده است و مؤمنان براى درک آن شب، تلاش مى کنند و احیا مى گیرند.

گفتنى است با نزول فرشتگان در شب قدر، برکات فراوان و متعددى جریان مى یابد که مهم ترین آن تقدیر امور سالانه است. اما علاوه بر آن، نزول دسته جمعى فرشتگان، نورانیت و برکتى را به وجود مى آورد که از فرصت هاى ممتاز، براى توبه و ارتقاى درجات معنوى است؛ به طورى که انسان مى تواند از فرصت یک شب، ارجمندى هزار ماه را به دست آورد. بنابراین اگر چه اعلام تقدیر امور سالانه به حجت خدا؛ در وقت معین از شب قدر انجام مى گیرد؛ اما براى مردم سراسر جهان ـ با اختلاف افق هایى که دارند ـ شب قدر به نسبت هر منطقه ادامه دارد و همچنان برکات نزول فرشتگان شامل حال آنان مى شود. تقدیر امور آنان نیز بر اساس آن انجام مى گیرد و با اعلام قبلى تقدیر امور به حجت خدا، در وقت معین منافات ندارد. از این رو حتى براى کسانى که در منطقه خود فرصت شب را از دست داده اند؛ در روایات آمده است که روزهاى شب قدر نیز فضیلت شب آن را دارد و اگر کسى در پى درک فضایل آن باشد، به آنها مى رسد. همچنین در روایات آمده است: اگر کسى در این شب ها موفق نشد، منتظر شب و روز عرفه باشد که مى تواند در آن، سرنوشت خویش را رقم زند. بنابراین تعیین این اوقات براى رقم زدن تقدیرات انسان، نه براى خداوند محدودیت مى آورد و نه براى انسان؛ لکن این اوقات ویژگى هایى در تسریع حرکت انسان به سوى کمال حقیقى دارد.

بنا بر آنچه گفته شد، شب قدر زمانى دو قسم است: زمانى واقعى و زمانى اعتبارى. لیلة القدر زمانى واقعى و اعتبارى را مى توان به اول بهار واقعى و اعتبارى تشبیه کرد. اول بهار واقعى، لحظه اى است که مرکز زمین در حرکت انتقالى خود به دور خورشید، منطبق شود و نقطه اعتدال ربیعى این لحظه، اول بهار واقعى است. حال اگر این انطباق قبل از ظهر صورت بگیرد (تحویل سال قبل از ظهر باشد)، تمام آن روز را اول بهار و اولین روز سال نو اعلام مى کنند. اما اگر هنگام سال تحویل، بعد از ظهر باشد؛ آن روز را به سال قبل ملحق مى کنند و مى گویند: سال کبیسه دارد. ماه اسفند در چنین سالى، سى روزى است و در عین حال که اول بهار واقعى روز سى ام اسفندماه آن سال است، روز بعد را به عنوان اول بهار و نخستین روز سال جدید اعلام مى کنند. در این مثال روشن است که ما یک اول بهار واقعى داریم که یک لحظه است و یک اول بهار اعتبارى داریم که یک روز است و با توجه به اعتبار و قرارداد، قابل توسعه و تغییر است.

لیلة القدر زمانى نیز همین گونه است؛ یعنى، ما یک شب قدر زمانى واقعى داریم و یک شب قدر زمانى اعتبارى. شب قدر زمانى واقعى، لحظه اى از شب خاصى است که در آن لحظه، انسان کامل فیوضاتى را از عالم بالا دریافت مى کند و این لحظه، امرى شخصى و غیرقابل توسعه و تعدّد است. و شب قدر زمانى اعتبارى، مقطعى از زمان است که ممکن است 24 ساعت یا کمتر و یا بیشتر امتداد داشته باشد و با توجه به اختلاف آفاق متعدد شود. براى مثال در سرزمینى خاص، از سر شبى معین تا طلوع فجر براى اهل آن سرزمین، شب قدر باشد؛ ولى در سرزمینى دیگر بعد از دوازده ساعت، شب قدر اهل آن سرزمین شروع شود و… .

پس فیوضات و برکات شب قدر زمانى اعتبارى، قابل توسعه بوده و امتداد زمانى 24 ساعته شب و روز قدر، داراى فضیلت مشترک است.

______________________

[1]. بقره 2، آیه 185. 

[2]. قدر 97، آیه 3. 

[3]. ابن عربى، احکام القرآن، ج 4، صص 325 ـ 328؛ دارالکتاب العربى، چاپ اول 1421 ق، بیروت؛ همچنین ر.ک: حسن، حسن زاده آملى، انسان و قرآن، صص 239 ـ243 (انتشارات قیام، چاپ دوم، 1381 قم). 

[4]. سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ج 1، صص 341 ـ 345 و 356 و 374 ـ 375؛ مکتب الاعلام الاسلامى، چاپ اول 1414ق، قم. 

[5]. همان، ص 357. 

[6]. همان، ص 374 و 375. 

[7]. بصائر الدرجات، به نقل از امام صادق علیه السلام؛ ر.ک: انسان و قرآن، ص 241.