اعتبار و دلالت احادیث مربوط به حوادث آخرالزمان در قم چه مقدار است؟

با جست و جو در منابع حدیثی، به احادیثی در باره قم دست یافتیم که در بعضی از آنها از سالم ماندن و برخی دیگر از ویران شدن قم خبر داده شده است. برخی از آنها به صورت کلی بیان شده و گروهی نیز در ارتباط با علائم ظهور می باشند. البته، روایات جست و جو شده، از نظر سند چندان معتبر نبوده و نمی توان نتیجه ای قطعی از آنها برداشت کرد.

توضیح بیشتر آنکه با تحقیق و جست و جو در منابع حدیثی در باره قم، به احادیث زیر دست یافتیم:

1. وَ فِی خُطْبَةِ الْمَلَاحِمِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع الَّتِی خَطَبَ بِهَا بَعْدَ وَقْعَةِ الْجَمَلِ بِالْبَصْرَةِ قَالَ یَخْرُجُ الْحَسَنِیُّ صَاحِبُ طَبَرِسْتَانَ مَعَ جَمٍّ کَثِیرٍ مِنْ خَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ حَتَّى یَأْتِیَ نَیْسَابُورَ فَیَفْتَحُهَا وَ یَقْسِمُ أَبْوَابَهَا ثُمَّ یَأْتِی أَصْبَهَانَ ثُمَّ إِلَى قُمَّ فَیَقَعُ بَیْنَهُ وَ بَیْنِ أَهْلِ قُمَّ وَقْعَةٌ عَظِیمَةٌ یُقْتَلُ فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ فَیَنْهَزِمُ أَهْلُ قُمَّ فَیَنْهَبُ الْحَسَنِیُّ أَمْوَالَهُمْ وَ یَسْبِی ذَرَارِیَّهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ یُخَرِّبُ دُورَهُمْ فَیَفْزَعُ أَهْلُ قُمَّ إِلَى جَبَلٍ یُقَالُ لَهَا وراردهار فَیُقِیمُ الْحَسَنِیُّ بِبَلَدِهِمْ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ یَقْتُلُ مِنْهُمْ عِشْرِینَ رَجُلًا وَ یَصْلِبُ مِنْهُمْ رَجُلَیْنِ ثُمَّ یَرْحَلُ عَنْهُمْ؛[1] حسنی که از اهل طبرستان (مازندران) است با جمع زیادی از لشکریانش خروج می کند تا به نیشابور می رسد، آن را فتح می کند و بخش های مختلف آن را تقسیم می کند. پس به اصفهان می آید و بعد از آن به قم می رود. بین او و اهل قم جنگ سختی در می گیرد که گروه زیادی کشته می شوند.! پس اهل قم شکست می خورند و حسنی اموال آنها را به یغما برده، زنان و کودکانشان را اسیر کرده، خانه هایشان را خراب می کند. سپس آنان به کوهی که “واردرهار “نام دارد پناهنده می شوند. حسنی چهل روز در شهر آنان ساکن می شود و بیست نفر از آنان را کشته و دو نفر را به دار میزند و سپس از آن جا کوچ می کند.

در این حدیث از ویران شدن قم بعد از درگیری های گسترده ای در نواحی دیگر ایران چون اصفهان و نیشابور سخن به میان آمده، اما این روایت، حدیثی مرسل بوده و چندان قابل اعتماد نیست.

2. وَ رُوِیَ مَرْفُوعاً إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَى عَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع قَالَ إِذَا عَمَّتِ الْبُلْدَانَ الْفِتَنُ فَعَلَیْکُمْ بِقُمَّ وَ حَوَالَیْهَا وَ نَوَاحِیهَا فَإِنَّ الْبَلَاءَ مَرْفُوعٌ عَنْهَا؛[2] امام رضا (ع) فرمود هرگاه فتنه همه شهر ها را گرفت بر شما باد که به قم و اطراف و نواحی آن پناه ببرید زیرا بلاء از آنها برداشته شده است.

در این حدیث از سالم ماندن شهر قم خبر داده شده است، اما اشاره ای به ظهور امام زمان (ع) ندارد. مگر این که گفته شود مراد از فتنه، فتنه قبل از ظهور است.

3. وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْفَقِیهُ الْهَمْدَانِیُّ فِی کِتَابِ الْبُلْدَانِ إِنَّ أَبَا مُوسَى الْأَشْعَرِیَّ رَوَى أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع عَنْ أَسْلَمِ الْمُدُنِ وَ خَیْرِ الْمَوَاضِعِ عِنْدَ نُزُولِ الْفِتَنِ وَ ظُهُورِ السَّیْفِ فَقَالَ أَسْلَمُ الْمَوَاضِعِ یَوْمَئِذٍ أَرْضُ الْجَبَلِ فَإِذَا اضْطَرَبَتْ خُرَاسَانُ وَ وَقَعَتِ الْحَرْبُ بَیْنَ أَهْلِ جُرْجَانَ وَ طَبَرِسْتَانَ وَ خَرِبَتْ سِجِسْتَانُ فَأَسْلَمُ الْمَوَاضِعِ یَوْمَئِذٍ قَصَبَةُ قُمَّ تِلْکَ الْبَلْدَةُ الَّتِی یَخْرُجُ مِنْهَا أَنْصَارُ خَیْرِ النَّاسِ أَباً وَ أُمّاً وَ جَدّاً وَ جَدَّةً وَ عَمّاً وَ عَمَّةً تِلْکَ الَّتِی تُسَمَّى الزَّهْرَاءَ بِهَا مَوْضِعُ قَدَمِ جَبْرَئِیلَ وَ هُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِی نَبَعَ مِنْهُ الْمَاءُ الَّذِی مَنْ شَرِبَ مِنْهُ أَمِنَ مِنَ الدَّاءِ وَ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ عُجِنَ الطِّینُ الَّذِی عَمِلَ مِنْهُ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ وَ مِنْهُ یَغْتَسِلُ الرِّضَا ع وَ مِنْ ذَلِکَ الْمَوْضِعُ یَخْرُجُ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَصَا مُوسَى وَ خَاتَمُ سُلَیْمَان ؛[3] حضرت علی (ع) در پاسخ به سؤالی در باره سالم ترین شهر ها و بهترین جاها در موقع فتنه و جنگ و خونریزی کجاست؟ فرمود: سالم ترین جاها در آن روز سرزمین جبل است، پس هر گاه سرزمین خراسان آشفته شد و جنگ بین اهل گرگان و مازندران در گرفت و سجستان خراب شد، سالم ترین محل شهر قم است این محلی است که یاران بهترین مردم از لحاظ اصالت خانوادگی (یعنی امام زمان) از آن خارج می شوند. آن محل زهراء نیز نامیده می شود که محل قدم جبرئیل در آن است و این محل جوشیدن آبی است که هر کس از آن بنوشد از هر دردی در امان خواهد بود و از این آب گلی درست شد که (حضرت عیسی ) آن را به صورت پرنده ای در آورد (و به اذن پروردگار در آن دمید تا پرنده شد.[4]) و ازآن امام رضا (ع) غسل کرد و از این محل قوچ حضرت ابراهیم و عصای موسی و انگشتر سلیمان خارج شده است.

در این حدیث نیز از سالم ماندن شهر قم خبر داده شده است.

در پایان می توان نتیجه گرفت که احادیث یاد شده از نظر سند چندان معتبر نبوده و بر این اساس، نمی توان به آنها اعتماد کامل داشته و با قطع و یقین آنها را به حوادث قبل از ظهور مرتبط دانست.

البته احتمال دارد چنین موضوعی، در احادیث دیگری وجود داشته باشد که ما در جست و جوی خود بدان دست نیافته باشیم، اما به هر حال این اطمینان نسبی وجود دارد که موضوع پرسشتان در مصادر اولیه و معتبر روایی موجود نیست.

[1]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 57 ص 215، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 هـ ش. [2]. همان، ج 57، ص 214. [3]. همان، ج 57، ص 218. [4]. مائده ،110، “وَ إِذْ تَخْلُق مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنی فَتَنْفُخُ فیها فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنی “.