پرسشگر گرامی ، این سؤال حضرتعالی ظاهراً ناظر به روایت مشهوری است که از امیرالمومنین علیه السلام نقل شده است که فرمودند: « إنّ قوماً عَبدوا الله رغبةً فَتِلک عِبادة التُجّار وَ إِنَّ قوماً عَبدوا الله رَهبة فتِلک عِبادة العبید و إنّ قوماً عبدوا الله شکراً فتلک عبادة الأحرار» (نهج البلاغه، حکمت 237.)
گروهی از مردم خداوند را به شوق بهشت عبادت می کنند که این عبادت تجارت پیشگان است و گروهی دیگر خداوند را از ترس جهنم عبادت می کنند که این عبادت بردگان است و گروه سوم خداوند را به خاطر شکر از او عبادت می کنند و این عبادت آزادگان است.
*** در رابطه با جواب سوال خو د به نکات زیر توجه نمایید .
الف ) عبادت با هر سه انگیزه و نیت (طمع بهشت ، ترس از جهنم و به خاطر خودش ) در اسلام ، صحیح و مقبول درگاه الهى است ، بنابراین بهشت و جهنم دو نعمت بزرگ الهى است که انسان را – که به شوق آن و ترس آن بندگى خدا را مى کند – کم کم به سمت خود محبوب دو سرا مى کشاند.
قرآن کریم نیز با توجه به اینکه مخاطبانش انسان ها هستند، بر هر سه جنبه بندگى آزادگان، بردگان و تاجران تأکید کرده است.
* «وعد الله المؤمنین و المؤمنات جنات تجرى من تحتها الانهار خالدین فیها و مساکن طیبة فى جنات عدن و رضوان من الله اکبر ذلک هو الفوز العظیم » (توبه ، آیه 72)
به این آیه با دقت توجه کنید؛ اولاً به زن و مرد مؤمن وعده بهشت برین مى دهد و آن گاه مى فرماید: «و رضوان الهى برتر و والاتر است» و آن را رستگارى عظیم مى داند؛ یعنى، مردم را پله پله بالا مى برد؛ ابتدا از آنچه براى آنها درکش آسان تر و براى طبعشان خوشایندتر است شروع مى کند. آن گاه دست آنان را مى گیرد و به بالا؛ یعنى، رضوان الهى مى برد و یادآور مى شود که رستگارى بزرگ، همان رضوان الهى است.
** «و فى الاخرة عذاب شدید و مغفرة من الله و رضوان » (حدید (، آیه 20. )
آیه مذکور به هر سه مورد دوزخ، بهشت (مغفرة من الله) و جنت رضوان (همان هدف والاى احرار)، اشاره دارد؛ یعنى، برخى جویاى بهشت و گروهى گریزان از دوزخ هستند. در این میان تنها آزادگان درصدد رضا و خشنودى حق اند و جز خدا را نمى طلبند.
ب ) البته به ما فرموده اند: سعى کنید سطح خود را بالا بیاورید و همچون آزادگان بندگى کنید. چه زیبا فرموده است امام على(ع): « ما عبدتک خوفاً من نارک و لاطمعاً فى جنتک بل وجدتک اهلاً للعبادة فعبدتک» خداوندا! من تو را نه به جهت ترس از دوزخ و نه به طمع بهشت برین که من تو را سزاوار عبادت دیده و به پرستش تو مى پردازم.
و چه زیبا است تعبیر امام سجاد(ع) در خاتمه مناجات مریدین: « یا نعیمى و جنتى و یا دنیاى و آخرتى یا ارحم الراحمین »
اى خدایى که نعیم و بهشت من تویى و دنیا و آخرت من تنها تو هستى، اى رحم کننده ترین رحم کنندگان.
ج ) عالى ترین عبادت، آن است که از این امور خالى (طمع بهشت وترس از جهنم ) باشد که این ویژه انسان هاى برجسته و ممتازى مانند پیامبران و امامان(ع) و شاگردان برجسته مکتب آنها و دنباله روان آنها در عقیده و عمل است ولى این به معناى باطل بودن عبادت هایى که در سطح پایین تر از ارزش برخوردارند نمى باشد.
بسیارى از مردم در حدى هستند که یا از ترس جهنم یا به شوق بهشت عبادت مى کنند و اگر بهشت و جهنمى در کار نبود، تن به عبادت نمى دادند. بنابراین بهشت و جهنم دو نعمت برزگ الهى است که انسان را – که به شوق آن و ترس آن بندگى خدا را مى کند – کم کم به سمت خود محبوب دو سرا مى کشاند. و قرآن نیز با توجه به اینکه مخاطبانش انسان ها هستند، بر هر سه جنبه بندگى آزادگان، بردگان و تاجران تأکید کرده است. آرى عبادت کردن از روى ترس یا شوق، بسیار بهتر از بندگى شیطان و نفس است که انسان را به کلى از کمال مطلوبش باز مى دارد.