با سلام و احترام حضور پرسشگر گرامی؛با کمی تأمّل پیرامون آیات قرآن کریم ، دیده می شود که خداوند در آیه 48 سوره نساء ، پیامی را بیان می کند ، به این مضمون که ؛ خدا برخی از گناهان را بدون آنکه صاحبش توبه کند می آمرزد.در توبه پذیر بودن خدا شکی نیست ؛ اول دستور به توبه می دهد و می فرماید «تُوبُوا» (1) بعد هم خود را «تَوّاب»(2) معرفی می کند ؛ یعنی مردم شما توبه کنید ، من هم توبه شما را پذیرفته و از گناهان شما می گذرم ؛ زیرا منم « غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْب »(3) خداوند حکیم نه تنها توبه و قبول آن را محدود نکرد ، بلکه آنقدر آغوش مهرش را گستراند و گرم گرفت که ابوسعیدها جرأت کردند چنین بسرایند : بـاز آ بــاز آ هــر آنچه هستی باز آ گر کافر و گبر و بت‌پرستی باز آ این درگه ما ، درگه نومیدی نیست صد بـار اگر توبه شکستی باز آ اصل اول در بخشش خدا آیاتی که نقل کردیم یک اصل را ثابت می کند و آن اینکه خدا توبه پذیر است و « هر گناهی » را « با توبه » می بخشد . این اصل را می توان در آیه (53/زمر) به روشنی مشاهده کرد . آنجا که می فرماید : « قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ ؛ بگو : اى بندگان من که [با ارتکاب گناه ] بر خود تجاوز کار بوده اید! از رحمت خدا ناامید نشوید. یقیناً خدا «همه گناهان» را مى آمرزد زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .» همانگونه که ملاحظه می شود خداوند بخشش را محدود به گناه خاصی نکرد ه ، بلکه به طور مطلق به « هر گناهی » وعده بخشش داده است . آیا خداوند شرک را هم می آمرزد؟ اما آیه ای در قرآن کریم وجود دارد که به نظر می رسد «شرک» از قاعده بخشش مستثنی است ؛ به عبارتی با توجه به این آیه ، هر گناهی در نزد خداوند بخشیده می شود جز توبه . آیه این است که می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ ؛ خدا به هیچ وجه این گناه را که براى او شریک گرفته شود نمى بخشد ، ولى پایین تر از آن را براى هر که خواهد مى آمرزد.» (4) : اى بندگان من که [با ارتکاب گناه ] بر خود تجاوز کار بوده اید! از رحمت خدا ناامید نشوید. یقیناً خدا «همه گناهان» را مى آمرزد زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است نابخشودگی شرک در تضاد با آیات اما آن برداشت یعنی نابخشودگی ابدی شرک با بخشی از آیات قرآن کریم سر ناسازگاری دارد . آیاتی که در آن ها سخن از بخشش کفار و مشرکین است ؛ به مانند آیات : 61/هود علیه السلام و 82/طه که به مشرکین وعده می دهد اگر ایمان بیاورند بخشیده می شوند و نیز آیه 38/انفال که می فرماید: « قُل لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ إِن یَنتَهُواْ یُغْفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ ؛ [ای پیامبر] به کافران بگو چنانچه دست از کفر بشویند ، خدا از تمام گذشته بد آنها [چه عملی و چه اعتقادی] در می گذرد.» (5) از این آیات بدست می آید که شرک هم مانند هر گناه دیگری مورد بخشش خداوند بخشنده واقع می شود . توبه پس پیام آیه چیست؟ آن آیه معنای دقیقی دارد که از جمع بندی تمام این آیات بدست می آید و آن پیام این است : خداوند « هر گناهی » حتی « شرک » را « با توبه » می آمرزد ، اما اگر « بی توبه » شد قطعاً از شرک نمی گذرد .
منظور از نفی آمرزش درباره شرک، بدون توبه است؛ یعنی مشرک تا توبه نکند و از شرک بیزارى نجوید، مورد آمرزش واقع نخواهد شد. اما اگر توبه کند به حکم آیه «إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً» خداوند همه گناهان حتی شرک را به واسطه توبه می‌آمرزد. پس مغفرت خدا عام است، لیکن آمرزش گناهان هر کسى سبب مى خواهد و به طور گزاف نمى باشد و آنچه که قرآن سبب مغفرت معرفى فرموده دو چیز است: یکى شفاعت و یکى هم توبه.
بخش شنیدنی آیه با توضیحی که گذشت، ادامه آیه شنیدنی است: « وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ » یعنی خدا برخی از گناهان را بدون آنکه صاحبش توبه کند می آمرزد.
چند نکته مهم: 1. خداوند فرمود : «ما دون ذلک» و «لمن یشاء» با استفاده از قواعد منطقی(6) معنای آن دو قید این می شود : خداوند از «برخی گناهان» ، «بعضی گنهکاران» ، «بی توبه» می گذرد و آنها را می بخشد .
2. آن «برخی گناهان» چه گناهانی هستند؟ معلوم نکرد ! آن «برخی گنهکاران» چه کسانی هستند؟ این را هم مشخص نکرد! تا مؤمنین پیوسته در خوف و رجا بمانند و به آن «بخشش بی توبه» مغرور نشوند ؛ زیرا این احتمال همواره وجود دارد که شاید من یا این گناه من جزء آن برخی که آیه نوید « بخشش بی توبه » اش را داد ، نباشد.
3. علامه طباطبایی (ره) در توضیح این بخشش بی توبه می نویسد: خداوند گناهان به غیر از شرک را به وسیله شفاعت شفیعی از بندگانش و یا به وسیله عمل صالحی مى آمرزد و او در این آمرزش محکوم به این نیست که هر گناهى را از هر گناه کارى بیامرزد؛ بلکه هر جا حکمتش اقتضا کرد ، مى آمرزد و هر جا اقتضا نکرد، نمى آمرزد .(7)
4. منظور از قید «یشاء» که در آیه آمده آن معنای رایج بین ما نیست. معمولا اگر ما را بازخواست کنند و جواب منطقی نداشته باشیم به ناچار می گوییم : «چون دلم خواست» ، اما این «خواست» وقتی برای خدا به کار برده می شود به معنای تصمیمی صد در صد حکیمانه ، منطقی و بر اساس ملاک است که دو نمونه از آن را به نقل از علامه طباطبایی(ره) در بند قبلی ذکر کردیم. علامه طباطبایی (ره) در توضیح این بخشش بی توبه می نویسد: خداوند گناهان به غیر از شرک را به وسیله شفاعت شفیعی از بندگانش و یا به وسیله عمل صالحی مى آمرزد و او در این آمرزش محکوم به این نیست که هر گناهى را از هر گناه کارى بیامرزد؛ بلکه هر جا حکمتش اقتضا کرد ، مى آمرزد و هر جا اقتضا نکرد، نمى آمرزد نتیجه گیری : خداوند متعال با توبه هر گناهی حتی شرک را می آمرزد . خداوند بخشش بی توبه هم دارد که قطعاً شامل شرک نمی شود. مصادیق این نوع بخشش هم از نظر نوع گناه و هم از جهت خصوصیت فردی گناه کار در هاله ای از ابهام است و به خوبی روشن نیست که خدا چه گناهی را از چه کسی بدون توبه ، می آمرزد؟ شفاعت شافعان ، عمل صالح ، دعای خیر مؤمنین خصوصاً پدر و مادر در حق او و مانند آن ، همگی از اموری هستند که باعث بخشش گناه بدون توبه می شوند . برخی نیز گفته اند بخشش بدون توبه خاص گناهان صغیره است که با کارهای نیک و حسنه جبران می شود. قرآن کریم می فرماید: ان الحسنات یذهبن السیئات. نیکی ها بدیها را از بین می برد.
پی نوشت ها : 1.(تحریم / 8) ؛2. (حجرات / 12 )؛ 3.(غافر / 3)؛ 4. (نساء / 48 و 116)؛ 5. آیات دیگری که بر بخشودگی شرک دلالت دارند : (86-89/آل عمران)، ( 72-74/مائده )، (97-99/توبه ) ، (14/حجرات) ، (4/ممتحنه) ،( 7/نوح) و( 5/منافقون). 6. قضیه مهمله در حکم قضیه جزئیه است 7. المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 4 ، ص371
موفق و مؤید باشید.