فرهنگ زیارت، علاوه بر ثواب‌هایی که در احادیث برای زائران ائمه علیهم السلام بیان شده، کارکردها و آثار تربیتی نیز به همراه دارد. از جمله فوائد تربیتی زیارت می‌توان به این مسائل اشاره کرد:
– افزایش معرفت زائر و آموختن معارف دینی از خلال زیارتنامه ها
– آشنایی با مقام امامان و تحکیم رابطه ولایی بین انسان با اولیای خدا
زیارت، عملی عبادی است به معنای حضور در پیشگاه پیشوایان دینی یا نزد قبور آنان یا دیدار از مکانی مقدس یا محترم برای اظهار ارادت و احترام و کسب فیض معنوی. زیارت همواره از اعمال پسندیده اسلام بوده و در طول تاریخ، مسلمانان به آن عنایت و اهتمام داشته‌اند. این عمل عبادی، نزد شیعیان جایگاهی ویژه و اثرات معنوی و ثواب بسیاری دارد. به دلیل جایگاه مهم زیارت در فرهنگ شیعه، این عمل، از ویژگی‌ها و نمادهای شیعیان به شمار می‌رود. لذا زیارتنامه وارد از معصومین علیهم السلام را در این مکانهای مقدس تلاوت نموده و همانطور که تحت عنوان آثار تربیتی زیارت اشاره شد مطالب و عناوین در این متون وارده مروری بر شناخت و اقرار ما در مقابل آن وجود بزرگوار هستند.
معنای لغوی
واژه زیارت، همان «زیارة» عربی است که مصدر از ریشه «ز و ر» است.[۱] لغت شناسان معانی متعددی برای آن برشمرده‌اند که همه آنها به مفهوم روی گرداندن، عدول و مایل شدن از چیزی به چیزی دیگر برمی‌گردند. بدین سان، شخص زیارت‌کننده را از آن جهت زائر می‌گویند که وقتی به زیارت شخصی می‌رود از غیر او رو برمی‌گرداند.[۲]به قسمت بالای سینه نیز «زور» می‌گویند[۳] و شاید به همین خاطر است که به رو در رو شدن و ملاقات نیز زیارت می‌گویند.[۴]معنای اصطلاحی
بنابر کاربردهای منابع روایی، می‌توان اصطلاح دینی زیارت را چنین تعریف کرد: زیارتْ عملی عبادی است به معنای حضور در پیشگاه پیشوایان دینی یا اشخاص محترم یا نزد قبور آنان یا دیدار از مکانی مقدس یا محترم برای اظهار ارادت و کسب فیض معنوی یا ادای احترام. زیارت دو سوی دارد که یک سوی آن شخص مؤمن است. سوی دیگر لازم نیست که انسان باشد و بدین رو دیدار کعبه را نیز زیارت گویند. همچنین لازم نیست شخص زیارت‌شونده، زنده و در دنیا باشد. بدین ترتیب زیارت قبور مؤمنین نیز در این تعریف جای می‌گیرد؛ زیرا هرچند قبور مؤمنین را نمی‌توان به معنای دینی «مقدس» نامید، استفاده از صفت «محترم» برای آنها روا است.
زیارت در فرهنگ اسلامی
از برخی آیات قرآن برداشت می‌شود که زیارت قبور در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله کاری مرسوم میان مسلمانان بوده است. در آیه ۸۴ سوره توبه به ماجرای منع نمازگزاردن پیامبر صلی الله علیه و آله بر جنازه منافقان و دعا کردن برای آنها و ایستادن در کنار قبرهایشان اشاره شده است: «وَ لاتُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لاتَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُون.» (ترجمه: بر مرده هیچ یک از آنان، نماز مخوان و بر کنار قبرش، نایست زیرا آنها به خدا و رسولش کافر شدند و در حالی که فاسق بودند از دنیا رفتند.)
بنابر منابع تفسیری، خداوند در این آیه پیامبر را از اینکه بر جنازه منافقان نماز بگزارد یا کنار قبر آنان بایستد و دعایشان کند نهی کرده است.[۵] طبرسی در مجمع البیان تصریح کرده این نهی دلالت می‌کند که ایستادن کنار قبر و دعاخواندن، عبادتی مشروع است وگرنه خداوند، تنها از انجام آن در کنار قبر منافقان نهی نمی‌کرد.[۶]در سیره پیامبر مواردی از زیارت قبور گزارش شده است؛ از جمله ابن شبّه در کتاب تاریخ المدینة المنورة نقل کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله زمانی که از فتح مکه به سمت مدینه بازمی‌گشتند، به زیارت قبر مادرشان آمنه رفتند و فرمودند:
«این قبر مادر من است، از خداوند زیارت او را خواسته بودم و برایم چنین تقدیر کرد».[۷]منابع تاریخی نیز نشان از آن دارند که مسلمانان همواره به زیارت قبور بزرگان دینی می‌رفته‌اند. مرقد پیامبر اکرم(ص) از همان زمان تاکنون زیارتگاه مسلمانان بوده است.
شیعه
احادیث درباره استحباب زیارت پیامبرصلی الله علیه و آله فراوان و در حد تواتر و مورد توافق شیعه و سنی‌ است.[۸] به همین دلیل مسلمانان از دوران قدیم همواره به زیارت قبر ایشان می‌رفتند. این اهمیت در فرهنگ شیعی، بیشتر است و شیعیان علاوه بر زیارت پیامبرصلی الله علیه و آله، به زیارت امامان اهل بیت علیهم السلام نیز اهتمام جدی دارند و در مذهب شیعه، زیارت امامان، جزئی از آیین‌های مهم مذهبی به شمار می‌آید. امام رضا علیه السلام زیارت را عهد و پیمانی بر عهده دوستان و شیعیانشان معرفی کرده‌اند.
زیارت معصومان در نظرگاه شیعی از نشانه‌ها و لوازم وفاداری به آرمانهای ایشان و به جای آوردن حق ولایت آن‌ها است؛ چرا که از این نظرگاه، پیامبر و امامان دارای مقام ولایت‌اند و حتی پس از مرگ نیز مقام آنان محفوظ است.
به گفته برخی متکلمان شیعه، از نتایج ولایت امام، تسلطش بر دلهاست؛ به این معنا که امام بر روح و دلهای مؤمنان تسلط و احاطه دارد.[۹] در بسیاری از متون زیارت نامه‌ها به چنین ولایت و امامتی اقرار و اعتراف می‌شود؛ به عنوان مثال در زیارت نامه‌های امامان آمده است: «اَشهَدُ اَنَّک تَشهَدُ مَقامی وَ تَسمَعُ کلامی وَ تَرُدُّ سَلامی»:[۱۰] «گواهی می‌دهم که تو وجود مرا در اینجا مشاهده می‌کنی، سخن مرا می‌شنوی و سلام مرا پاسخ می‌دهی». از دیدگاه شیعه، روح امام با اذن الهی به زائر خویش علم و احاطه پیدا می‌کند و این تلقی، امر زیارت را برای شیعیان به دیداری عاشقانه و معنوی تبدیل نموده است و تأثیر آن را می‌توان به روشنی در ادبیات نثر و نظم شیعی مشاهده کرد. زیارت و حرم‌های اهل بیت در تاریخ شیعه نیز نقش پررنگی داشته‌اند و اهمیت به این دو از نشانه‌های فرهنگی بارز شیعیان محسوب می‌شود.
زیارت اقسام متفاوتی دارد که هر کدام از آنها فوائد منحصر به فردی دارد. مثلا زیارت خانه خدا فلسفه و آداب ویژه‌ای دارد که در کتابهای مربوط به آن مفصلا بیان شده است؛[۳۱]زیارت مؤمنان و قبور آنان هم رابطه‌ای دو سویه است که هم برای زائر و هم برای شخص زیارت شونده دارای برکات و فوائدی است. علاوه بر ثواب زیاد دیدار مؤمن، در روایات مختلف تأکید شده که صاحب قبر متوجه حضور زائرانش شده و از حضور آنان خشنود می‌گردد.[۳۲] از فوائد دیگر زیارت قبور مؤمنان می‌توان به یاد مرگ افتادن، عبرت گرفتن و آماده اصلاح گذشته شدن اشاره کرد.
برگرفته از همین پایگاه پرسمان و
پایگاه ویکی شیعه