درباره تعریف و تفاوت وحی و الهام نظرات متعدد و مختلفی وجود دارد ولی ابتدا باید در پاسخ به مطالب زیر توجه کنیم: (1) ابتدا باید یادآور شد: هر یک از واژه‌های وحی و الهام، در معانی مختلفی به کار می‌روند؛ مثلاً وحی در معنای عام کلمه برای همه‌ی موجودات، حتی غیر انسان نیز به کار می‌رود؛ در حالی که الهام را فقط مورد انسان به کار می‌برند؛ لذا در این معنا، وحی اعم از الهام می‌باشد. اما اگر معنای خاص وحی (وحی به انبیا، وحی تشریعی) را در نظر داشته باشیم، شامل معارفی می‌شود که شخص به صورت آگاهانه دریافت می‌کند؛ اما الهام، اعم از آن است؛ یعنی، همه‌ی معارف آگاهانه و غیر آگاهانه‌ای که از جانب خدا و ملائکه به انسان می‌رسد. بنابراین هنگامی که از تفاوت این دو واژه می‌پرسیم، باید ابتدا نگاه کنیم که از هر یک چه منظوری اراده شده است. (1) وحی، راهکاری شناختی است که از سوی خداوند متعال، با هدف نشان دادن راه نیک بختی به بشر از یک سو و پاسخگو نبودن وسایل شناختی در اختیار او، همچون حس و عقل از دیگر سو است. بدین سان، این وسیله شناختی الهی، نارسایی های دانش بشری و نیز یافته های عقلانی او را در تکاپوی نیازهای هدایتی، پوشش می دهد.(1)
(2) چیستی و ماهیت وحی، با همه زوایایش برای ما شناخته شده نیست. تنها می دانیم که گونه ای «دریافت درونی»، از راهی جز اندیشه ورزی و به دور از خطا می باشد که در فرآیند آن، شخصی که از سوی خداوند گزینش شده به علم غیب و دنیای پنهان از دیده ها راه می یابد و به دنبال آن، از حقایقی که به نیک بختی یا تیره روزی آدمی پیوسته است، برخوردار می شود (2)
(3) در قرآن، فرود آمدن فرشته وحی و پیوند آن با قلب (روح) پیامبر(صلّ الله علیه و آله) (3) دریافت وحی از راه خواب (سوره فتح، 27)، گفت و گوی بی واسطه با خداوند (سوره شوری، 51) و یا واسطه شدن چیزی (شوری، 51) مانند درخت در وحی به حضرت موسی(علیه السلام)، از شیوه های گوناگون وحی می باشد که وحی به وسیله آن ها محقق می شود.
اما الهام در لغت به معنای القای مطلبی در نفس و جان است(4) بنابر برخی تفاسیر الهام دارای معنای عام و خاص است.
معنای خاص الهام ویژه اولیا و اوصیا است که گاهی با واسطه و گاهی بدون واسطه می باشد. الهام با واسطه توسط صدایی که از شخص خارج می گردد و آنگاه شنیده و معنای مقصود از آن فهمیده می شود، صورت می پذیرد. این حالت، مانند رؤیا، در حالات اولیه انبیاء رخ می دهد و اهل حق آن را وحی خفیّ (وحی پنهانی) می دانند.
اما الهام بدون واسطه عبارت است از القای معانی و حقایق در قلوب اولیاء از عالم غیب که ممکن است به صورت دفعی و ناگهانی و یا به تدریج صورت پذیرد.
معنای عام الهام نیز گاهی با سبب و گاهی بدون سبب و نیز گاهی حقیقی و گاهی غیر حقیقی است. الهام حقیقی با سبب از راه تزکیه و تصفیه نفس به دست می آید. الهام غیرحقیقی و بدون سبب، برای افرادی که استعداد خاصی دارند، به مقتضای ویژگی های خاص نژادی و جغرافیایی حاصل می شود مانند براهمه، کشیشان و راهبان (5).
برخی الهام را مربوط به جنبه ولایت و وحی را مربوط به جنبه رسالت و نبوت دانسته اند و معتقدند الهام، تنها از نوع کشف معنوی صرف است و از این رو، وحی از خواص نبوت و متعلق به ظاهر و الهام از خواص ولایت و مربوط به باطن است و چون ولایت بر نبوت، تقدم شرفی دارد، الهام نیز برتر از وحی خواهد بود. علاوه بر آن که وحی مشروط به تبلیغ است ولی الهام چنین نیست.(6)
تفاوت اساسی میان وحی و الهام در این نکته نیز هست که پیامبر فرشته ای را که واسطه در وحی است هنگام القای وحی به رؤیت بصری مشاهده می کند ولی در الهام امام و ولی تنها او را حس می کند و با رؤیت بصری او را نمی بیند(7).
بنابراین و در مجموع می توان گفت آن چه به عنوان شریعت به پیامبر القا می شود همواره با واسطه فرشته ای است که پیامبر او را با رؤیت بصری(چشم معمولی) مشاهده می کند و این از اختصاصات پیامبر است، اما از آنجا که پیامبر علاوه بر شأن نبوت و رسالت دارای مقام ولایت نیز هست از انواع دیگر القائات ربانی مانند وحی و الهام هم بهره مند است. چنین القائاتی که مشترک میان ولی، امام و نبی است وحی به معنای خاص خود نیست و بلکه مربوط به مقام باطن یعنی مقام ولایت است.
براین اساس، از آنجا که مقام ولایت مربوط به باطن می باشد، حقایق القا شده در الهام چه بسا برتر از مطالب وحی شده به پیامبر باشد هر چند پیامبر به لحاظ برخورداری از مقام ولایت، با آن حقایق آشنا است.
باید توجه داشت که یک تفاوت اساسی دیگری که میان وحی و الهام وجود دارد این حقیقت است که وحی به دلیل سنخیت خاص خویش همواره مصون از تلبیس وشیطنت های ابلیس بوده، پیامبران در همه مراحل فهم، درک و دریافت آن در عصمت الهی قرار دارند، برخلاف الهام که گاهی شیطانی است و همواره مصون از خطا نمی باشد.
اما از آنجا که امامان، معصوم می باشند در حوزه الهام نیز مانند وحی در خصوص پیامبران همواره الهامشان حقیقی و ربانی است زیرا هم در مرحله فهم و هم درک و هم دریافت مصون از خطا می باشند.
پاورقی:
(1) استاد محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید – دوره کامل سه جلدی-، ص177-180، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، 1381.
(2) علامه محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، ص131و ص157، مؤسسه الاعلمی.
(3) سوره شعراء، آیات 193-194.
(4) لسان العرب، ج 12، ص 555.
(5) ر ک، سید حیدر آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، صص 454-455.
(6) شرح فصوص الحکم، داود قیصری، ص 111 ؛ الفتوحات المکیه، ابن عربی، ج 1، ص 78.
(7) الفتوحات المکیه، ج 3، صص 238 – 239.