غنائم جنگی در اسلام مربوط به رزمندگان و شرکت کنندگان در جنگ است و یک پنجم آن از باب خمس در اختیار حاکم اسلامی قرار می گیرد . در تقسیم این گونه اموال هیچ تفاوتی میان رزمندگان نیست و سابقه رشادت و زحمات افراد در این مورد، تأثیری ندارد . در مورد تقسیم سایر اموال عمومی نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین علیه السلام آن را به طور مساوی میان افراد جامعه تقسیم می کردند در عین حال در مواردی که نیاز به رسیدگی بیشتر و توجه بیشتر بود مانند نیازمندان و اقشار آسیب پذیر و خانواده های شهدا و ایثارگران ، حمایت بیشتری انجام می دادند تا نیاز و محرومیت این طبقات برطرف گردد و فاصله طبقاتی در جامعه کاهش پیدا نماید .
سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام در تقسیم غنائم جنگی و بیت المال تقسیم مساوی آن در میان مبارزان و مردم بود .رسول گرامی اسلام در تقسیم غنیمت ها و سایر اموال بیت المال، قانون عدل و انصاف را رعایت می کرد و به همه مردم به طور یکسان سهم می داد ; امتیازات شخصی، قبیله ای، سنی، سبقت در قبول اسلام، شرکت در جنگ بدر، سفید و سیاه، آزاد و برده و امثال آن ها را در کسب سهم از اموال بیت المال، دخالت نمی داد . (سبحانی ، جعفر ، فروغ ولایت، انتشارات صحیفه ، 1368، ص 348) بدین وسیله، دیدگاه طبقاتی و مناسبات ستمگرانه ی برخاسته از آن را، باطل اعلام کرد و انسان ها را کنار هم و در یک صف متحد قرار داد .
سعد بن ابی وقاص در تقسیم غنائم بدر به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم اعتراض کرد و گفت: آیا مرا که از اشراف بنی زهره ام، با این آبکش ها و باغبان های یثرب، یکسان می بینی؟ آن حضرت از شنیدن این سخن، سخت آزرده گردید و فرمود: هدف من از این جنگ، حمایت از بیچارگان در برابر زورمندان است . من برای این برانگیخته شدم که تمام تبعیضات و امتیازات موهوم را ریشه کن سازم و تساوی در برابر حقوق را، در میان مردم جای گزین آن نمایم . (سبحانی ، جعفر ، فروغ ابدیت، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ج1، ص 514)
امیر المؤمنین علیه السلام نیز سیره و روش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را ادامه دادند. آن حضرت بدون هیچ تأخیر و سازشی، در روز دوّم زمامداریش تساوی در تقسیم بیت المال را اعلام کرد و در روز سوّم آن را تحقّق بخشید.
ابن ابی الحدید معتزلی از قول ابوجعفر اسکافی (دانشمند و متکلّم بزرگ معتزله متوفی سال 240 هجری) آورده است که :روز دوّم پس از بیعت با علی علیه السلام (که روز شنبه یازده شب مانده از ماه ذی الحجّه بود) آن حضرت به منبر رفت و خطبه ای ایراد کرد.
در آن خطبه راه و روش خود را که ادامه سیره پیامبر صلی الله علیه و آله بود، مشخّص، و مساوات در تقسیم بیت المال را اعلام کرد و همین سخنان، نخستین چیزی بود که خوگرفتگان به نابرابری ها، آن را خوش نداشتند، و موجب کینه و مخالفت با امام علی علیه السلام شد.
آن حضرت به صراحت فرمود :«وَ اِنّی حامِلُکُم عَلَی مَنْهَجِ نَبِیِّکُم صلی الله علیه و آله وَ مُنْفَذِ فیکُم ما أَمَرْتُ بِهِ ؛ إن ِ اسْتَقَمْتُمْ لی وَ بِاللَّهِ الْمُسْتَعانِ، ألا إنَّ مَوْضِعی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ وَفاتِهِ کَمَوْضِعِی مِنْهُ أیّامَ حَیاتِهِ.»
«من شما را به راه روشن پیامبرتان صلی الله علیه و آله خواهم بُرد و به آنچه فرمان داده شده ام درباره شما عمل خواهم کرد، اگر به آنچه می خواهم (تن سپارید و) مستقیم شوید و (البتّه) از خداباید یاری جست. بدانید که موضع من نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از رحلت او، همچون موضع من در دوران زندگی اوست»
حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در ادامه سخنان خود، سرمایه داران را از راه و روششان پرهیز داد و اعلام کرد که استفاده های نامشروع از بیت المال پایان یافته است.
و کسی بر سیره او که سیره پیامبر خداست و بر عمل به مساوات در تقسیم بیت المال خرده نگیرد و اعتراض نکند و آنان که برای خود نسبت به سایر مردم امتیاز قائلند، بدانند که اجر مزیّت های معنوی نزد خداست و کسی را بر کسی مزیّتی مادّی نیست و همه مسلمانان برابرند و اموال خدا باید به مساوات میانشان تقسیم شود.
سپس از همگان خواست که فردا برای گرفتن سهم شان از بیت المال بیایند.
امیرمؤمنان علیه السلام به عمّار یاسر و عبیداللَّه بن ابی رافع و ابوهیثم تیهان مأموریّت داد، مالی را که در بیت المال بود تقسیم کنند و به آنها فرمود :
إعْدِلُوا بَیْنَهُم وَ لا تَفَضَّلُوا أحَداً عَلَی أحَدٍ
«عادلانه تقسیم کنید و کسی را بر کسی برتری ندهید»
آنها مسلمانان را شمردند و مقدار مال را نیز معلوم کردند که به هرکس سه دینار می رسد.
مسلمانان و نیز طلحه و زبیر با پسرهای خود برای گرفتن سهمشان از بیت المال آمدند که به هریک سه دینار دادند.
طلحه و زبیر اعتراض کردند و گفتند:
« عمر با ما چنین رفتار نمی کرد. آیا این نحوه تقسیم بیت المال، نظر خودتان است یا نظر رفیقتان ؟»
آنها پاسخ دادند :
امیرمؤمنان علیه السلام چنین دستور داده است.
آنان نزد علی علیه السلام رفتند و به این شیوه اعتراض کردند و نحوه تقسیم بیت المال را در دوره خلیفه دوّم یادآور شدند.
حضرت پرسید : فَما کانَ یُعطیکُما رَسُولُ اللَّه ؟
«رسول خدا در تقسیم بیت المال با شما چگونه رفتار می کرد؟»
آنها سکوت کردند.
امام علی علیه السلام فرمود :
اَلَیْسَ کانَ النَّبِیُّ یُقْسِمُ بَیْنَ الْمُسلِمینَ بَالسَّوِیَّةِ ؟
«آیا پیامبر بیت المال را میان مسلمانان مساوی تقسیم نمی کرد؟
گفتند : آری.
حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود :
فَسُنَّةُ رَسُولِ اللَّهِ أوْلی بَالْاِتّباعِ عِنْدَکُما، أمْ سُنَّةُ عُمَرٍ ؟
«پس نزد شما سنّت پیامبر سزاوارتر است که پیروی شود یا سنّت عُمَر؟»
گفتند : سنّت رسول خدا؛ امّا ما دارای سوابق و خدمات بوده، در راه اسلام سختی ها کشیده ایم و از نزدیکان (به پیامبر صلی الله علیه و آله ) هستیم.
حضرت از آنها پرسید : سابقه شما در اسلام بیشتر است یا من ؟
گفتند : سابقه شما.
حضرت فرمود :شما به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیکتر هستید یا من؟
گفتند : شما.
پرسید : خدمات شما و سختی هایی که برای اسلام متحمّل شده اید بیشتر است یا خدمات من؟
گفتند : شما.
فرمود : به خدا سوگند من و کارگری که برای من کار می کند در استفاده از بیت المال یکسان هستیم.
سپس آن حضرت در خطبه ای همگان را از موضع و عملکرد خود آگاه ساخته و فرمود :
«وَ مَحَوْتُ دَواوینَ العَطایا و أعْطَیْتُ کَما کانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعطی بِالسَّوِیَّةِ وِ لَمْ أجْعَلْها دَوْلَةً بَیْنَ الْاَغْنِیاءِ»
«و دفاتر حقوق و عطایا را (که به دستور عمر بر ملاک های طبقاتی تعیین شده بود) از بین بردم و مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را به مساوات تقسیم کردم و آن را در دست توانگران قرار ندادم»
عاصم بن ضَمره گوید :علی علیه السلام بیت المال را میان مردم تقسیم کرد و همه را یکسان داد.
یعقوبی می نویسد :علی علیه السلام مردم را در عطا برابر نهاد و کسی را بر کسی برتری نمی داد و به غلامان همان اندازه می داد که به عرب ها می بخشید، وقتی علّت را جویا شدند، در حالی که چوبی از زمین برداشت و آن را میان دو انگشت خود نهاد، فرمود :
قَرَأتُ ما بَیْنَ الدَّفّتَیْنِ فَلَمْ أجِدْ لِوَلَدِ اِسْماعیلَ عَلَی وَلَدِ اسْحاقَ فَضْلُ هذا
«تمام قرآن را خوانده ام و در آن برای فرزندان اسماعیل (عرب ها) بر فرزندان اسحاق (غیر عرب ها) به اندازه این چوب برتری نیافته ام»
امام علی علیه السلام در پاسخ اینگونه اعتراض ها و خرده گیری ها خطاب به طلحه و زبیر فرمود:
«وَ أمّا ما ذَکَرْتُما مِنْ أمْرِ الْاءُسوةِ، فَاِنَّ ذلِکَ أمْرٌ لَمْ أحْکُم أنَا فیهِ بِرأْیی ، وَ لا وَلَّیْتُهُ هَوَی مِنّی ، بَلْ وَجَدْتُ أنَا وَ.نْتُما ما جاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ فَرِغِ مِنْهُ»
«و امّا (اعتراض) شما در مورد اینکه (چرا میان شما و سایر مسلمانان) به تساوی رفتار کرده ام، این حکمی نبوده که من به رأی خود صادر کرده و بر طبق خواسته دلم انجام داده باشم، بلکه من و شما می دانیم که این همان دستور العملی است که پیامبر صلی الله علیه و آله آورده و انجام داده است»
امیرمؤمنان علیه السلام محکم و استوار بر سیره مساوات ایستاد و با وجود همه مخالفت ها، بیت المال را به تساوی میان همگان تقسیم کرد و میان عرب و غیر عرب تفاوت نگذاشت.
از ابواسحاق نقل شده که حرث گفت :
من نزد علی علیه السلام بودم که دو زن آمدند و ادّعای فقر و مسکنت کردند.
حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود : بر ما واجب است در صورت صدق گفته شما به شما کمک کنیم.
آنگاه مردی را در بازار فرستاد تا برای آنها طعام و لباس خریده و فرمود : به هر یک از آنها صد درهم بدهد.
یکی از زن ها اعتراض کرد و گفت : من عرب هستم و زن دیگر از موالی است، چگونه با ما برخورد مساوی شده است.
امام علی علیه السلام فرمود :«قد قَرَأتُ ما بَیْنَ اللَّوحَیْنَ فَما رَأَیْتُ لِوَلَدِ اِسْماعیلَ عَلَی وَلَدَ إسْحاقَ علیه السلام فَضْلاً وَلاجَناحَ بَعُوضَةٍ»
«من قرآن خوانده و در آن خوب نگریسته ام، امّا برای فرزندان اسماعیل علیه السلام (عرب ها) بر فرزندان اسحاق علیه السلام (غیر عرب ها) حتّی به اندازه بال پشه ای برتری ندیده ام»(دشتی ، محمد ، امام علی علیه السلام و اقتصاد اسلامی ، قم: مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیر المؤمنین علیه السلام ، 1379، ص216-224)