در آیه مورد پرسش می‌خوانیم:«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیم».[1]تفسیر آیه نور
الف. «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»؛ یعنی خداوند نور آسمان‌ها و زمین و روشنی‌بخش همه آنها است.
گروهى از مفسران کلمه «نور» را در این‌جا به معناى «هدایت کننده»، و بعضى به معناى «روشن کننده» و بعضى به معناى «زینت‌بخش» تفسیر کرده‌اند. در این‌باره پاسخ «خدا نور آسمان ها و زمین»، سؤال 183 را مطالعه کنید.
ب. قرآن بعد از بیان حقیقت فوق با ذکر یک مثال زیبا و دقیق چگونگى نور الهى را در این‌جا مشخص می‌کند و می‌فرماید: «مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ»؛ یعنی مَثَل نور خداوند همانند چراغدانى است که در آن چراغى باشد و آن چراغ در حُبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان.
براى تشریح این مثال توجه به چند امر ضرورى است:
1. «مشکاة» در اصل به معناى روزنه و محل کوچکى است که در دیوار ایجاد می‌کردند و چراغ‌هاى معمول قدیم را براى محفوظ ماندن از مزاحمت باد و طوفان در آن می‌نهادند، و گاه از داخل اطاق طاقچه کوچکى درست می‌کردند و ظرفى را که در بیرون اطاق و مُشرف به حیاط منزل بود با شیشه‌اى می‌پوشاندند، تا هم داخل اطاق روشن شود و هم صحن حیاط، و در ضمن از باد و طوفان نیز مصون بماند. و نیز به محفظه‌هاى شیشه‌اى گفته شده است که به صورت مکعب مستطیلى می‌ساختند و دارای درى بود و در بالاى آن روزنه‌اى براى خروج هوا، که چراغ را در آن می‌نهادند.[2] کوتاه سخن این‌که: «مشکاة» محفظه‌اى براى چراغ در مقابل حمله باد و طوفان بود، و از آن‌جا که غالباً در دیوار ایجاد می‌شد نور چراغ را نیز متمرکز ساخته و منعکس می‌نمود.
2. «زجاجه»؛ یعنى «شیشه»، و در اصل به سنگ‌هاى شفاف می‌گویند،[3] و از آن‌جا که شیشه نیز از مواد سنگى ساخته می‌شود و شفاف است به آن «زجاجه» می‌گویند.[4] و در این‌جا به معناى حُبابى است که روى چراغ می‌گذاشتند تا هم شعله را محافظت کند و هم گردش هوا را، از طرف پائین به بالا، تنظیم کرده، بر نور و روشنایى شعله بیفزاید.[5]3. «مصباح» به معناى خود «چراغ» است.[6]مفسران قرآن در این‌که محتواى این تشبیه چیست و به اصطلاح «مشبّه» کدام نور الهى است، تفسیرهاى گوناگونى دارند که برای نمونه به ذکر چند مورد بسنده می‌شود:
یک. منظور همان نور هدایتى است که خداوند در دل‌هاى مؤمنان بر افروخته، و به تعبیر دیگر منظور ایمان است که در سراچه قلوب مؤمنان جایگزین شده است.[7]دو. منظور قرآن است که درون قلب آدمى را نورانی می‌کند.[8]سه. این تشبیه اشاره به شخص پیامبر اکرم(ص) دارد.[9]چهار. روح اطاعت و تقوا که مایه هر خیر و سعادت است.[10]آنچه براى نور معنوى در این‌جا به عنوان تفسیر ذکر شده است؛ روح همه آنها در واقع یک چیز است و آن همان نور «هدایت» است که از قرآن و وحى و وجود پیامبران سرچشمه می‌گیرد، و با دلائل توحید آبیارى می‌شود، و نتیجه آن، تسلیم در برابر فرمان خدا و تقوا است.[11]نور ایمان که در قلب مؤمنان است داراى همان چهار عاملى است که در یک چراغ پُر فروغ موجود است:
«مصباح»؛ همان شعله‌هاى ایمان است که در قلب مؤمن آشکار می‌گردد و فروغ هدایت از آن منتشر می‌شود.
«زجاجه»؛ حباب قلب مؤمن است که ایمان را در وجودش تنظیم می‌کند.
«مشکاة»؛ مجموعه شخصیت و آگاهى و علوم و افکار او است که ایمان وى را از گزند طوفان حوادث مصون می‌دارد.[12]
ج. خداوند در ادامه می‌فرماید: «یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ»؛ این چراغ با روغنى افروخته می‌شود که از درخت پُر برکت زیتونى گرفته شده که نه شرقى است و نه غربى.
«شجره مبارکه زیتونه» همان وحى الهى است که عصاره آن در نهایت صفا و پاکى می‌باشد و ایمان مؤمنان به وسیله آن شعله‌ور و پُر بار می‌گردد.[13]این بخش از آیه؛ اشاره به ماده انرژی‌زاى فوق العاده مستعد براى این چراغ است؛ چرا که «روغن زیتون» که از درخت پر بار و پر برکتى گرفته شود یکى از بهترین روغن‌ها براى اشتعال است آن‌هم درختى که تمام جوانب آن به طور مساوى در معرض تابش نور آفتاب باشد، نه در جانب شرق باغ و کنار دیوارى قرار گرفته باشد و نه در جانب غرب که تنها یک سمت آن آفتاب ببیند، و در نتیجه میوه آن نیمى رسیده و نیمى نارس و روغن آن ناصاف گردد.[14]اگر به روایات ائمه معصومین(ع) که در ذیل این آیه رسیده است، بنگریم؛ «مشکاة» گاهى به قلب پیامبر اسلام(ص)[15] و «مصباح» نور علم؛ یعنی نبوّت،[16] و «زجاجة» وصى پیامبر، حضرت على(ع)[17] و «شجره مبارکه» به ابراهیم خلیل[18] که ریشه این خاندان از او است، و جمله «لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ» به نفى گرایش‌هاى یهود و نصارا تفسیر شده است،[19] که در حقیقت چهره دیگرى از نور هدایت و ایمان، و بیان مصداق روشنى از آن است، نه این‌که منحصر به همین مصادیق باشد.[20]«یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»؛ آن‌چنان روغنش صاف و خالص است که گویى بدون تماس با آتش نیز نور از آن می‌درخشد.
«نُورٌ عَلى نُورٍ»؛ نورى است بر فراز نور.
«یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ»؛ خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت می‌کند.
«وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ»؛ و براى مردم مَثَل‌ها می‌زند.
«وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»؛ و خداوند به هر چیزى آگاه است.
د. جمع‌بندی
در حقیقت این نور خدا است، همان نورى است که آسمان‌ها و زمین را روشن ساخته و از کانون قلب مؤمنان سر بر آورده و تمام وجود و هستى آنها را روشن و نورانى می‌کند.
دلائلى را که از عقل و خرد دریافته‌اند با نور وحى آمیخته می‌شود و مصداق «نُورٌ عَلى نُورٍ» می‌گردد. در این‌جا است که دل‌هاى آماده و مستعد به این نور الهى هدایت می‌شوند و مضمون «یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ» در مورد آنان پیاده می‌شود.
بنابر این، براى حفظ این نور الهى (نور هدایت و ایمان) مجموعه‌اى از معارف و آگاهی‌ها و خودسازی‌ها و اخلاق لازم است که همچون مشکاتى این مصباح را حفظ کند.
و نیز قلب مستعد و آماده‌اى می‌خواهد که همچون زجاجه برنامه آن‌را تنظیم نماید.و امدادى از ناحیه وحى لازم دارد که همچون شجره مبارکه زیتونه به آن انرژى بخشد.و این نور وحى باید از آلودگى به گرایش‌هاى مادى و انحرافى شرقى و غربى که موجب پوسیدگى و کدورت آن می‌شود بر کنار باشد.آن‌چنان صاف و زلال و خالى از هر گونه التقاط و انحراف که بدون نیاز به هیچ چیز دیگر تمام نیروهاى وجود انسان را بسیج کند، و مصداق «یَکادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» گردد.
هر گونه تفسیر به رأى و پیشداوری‌هاى نادرست و سلیقه‌هاى شخصى و عقیده‌هاى تحمیلى و تمایل به چپ و راست و هر گونه خرافات که محصول این شجره مبارکه را آلوده کند از فروغ این چراغ می‌کاهد و گاه آن‌را خاموش می‌سازد.
این است مثالى که خداوند در این آیه براى نور خود بیان کرده و او از همه چیز آگاه است.[21]شعار جمهوری اسلامی ایران برگرفته از «لا شرقیة و لا غربیة»ممکن است بتوانیم بگوییم؛ از آن‌جایی که در احادیث، جمله «لا شرقیة و لا غربیة» به نفی عقاید و گرایش‌های یهود و نصارا تفسیر شده است؛ هدف از شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» نیز این است که کشور ایران تنها هدف خود را اجرای دستورات اسلام قرار داده و نظام حکومت آن، براساس روش‌ها و اندیشه‌های اسلامی است، نه روش‌ها و افکار غیر مسلمانان.
حضرت امام خمینی(ره) به لحاظ نظرى براى تحقق اصل استقلال در جامعه اسلامى، اصل نه شرقى و نه غربى را مطرح ساخت و آن‌را اصل و پایه‌اى براى مبارزه رهایی‌بخش خود از سلطه بیگانگان و استبدادگران داخلى قرار داد؛ اصلى که به معناى نپذیرفتن سلطه از ناحیه هر قدرتى است. بنابراین، در نگاه امام خمینى، این مسئله پذیرفته نیست که براى رهایى از سلطه و نفوذ یک قدرت، به قدرت دیگرى روی آوریم و از دامن یک سلطه‌گر بیگانه به دامن دیگرى بیفتیم. بر همین پایه، امام از یک‌سو اساس روابط دوستانه، برابر و انسانى را در سیاست خارجى جامعه اسلامى مورد توجه قرار می‌دهد و از دیگرسو مطرح می‌سازد که دخالت و سلطه را از هیچ قدرتى نمی‌توان پذیرفت. از نظر امام خمینی، مهم‌ترین محورهاى استقلال از این منظر، استقلال فکرى، فرهنگى، علمى و سیاسى است؛ براى نمونه، ایشان بر نفى سلطه فرهنگى تأکید بسیار دارد و بزرگ‌ترین وابستگى را وابستگى فکرى و فرهنگى می‌داند.[22] ____________________________________________
[1]. نور، 35: «خداوند نور آسمان‌ها و زمین است مَثَل نور خداوند همانند چراغدانى است که در آن چراغى [پُر فروغ] باشد، آن چراغ در حبابى قرار گیرد، حبابى شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، این چراغ با روغنى افروخته می‌شود که از درخت پُربرکت زیتونى گرفته شده که نه شرقى است و نه غربى [روغنش آن‌چنان صاف و خالص است که] نزدیک است بدون تماس با آتش شعله‌ور شود نورى است بر فراز نورى و خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت می‌کند، و خداوند به هر چیزى دانا است».
[2]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 5، ص 389، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410ق؛ واسطی زبیدی، محب الدین سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 19، ص 582، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414ق؛ تفسیر نمونه، ج 14، ص 476.
[3]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص 378، دمشق، بیروت، دارالقلم ، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 3، ص 157، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.
[4]. تفسیر نمونه، ج 14، ص 476 – 477.
[5]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 224 – 225، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ تفسیر نمونه، ج 14، ص 477.
[6]. مفردات الفاظ القرآن، ص 473؛
[7]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، ج 6، ص 53، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1419ق؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج 7، ص 223، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، 1377ش.
[8]. ر.ک: مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 7، ص 224.
[9]. تستری، سهل بن عبدالله، تفسیر التستری، ص 111، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1423ق؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج 3، ص 199، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق.
[10]. این احتمال از ابن عباس نقل شده است؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 224؛ جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، ج 5، ص 188، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
[11]. تفسیر نمونه، ج 14، ص 478.
[12]. همان.
[13]. همان.
[14]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 15، ص 124، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 14، ص 477، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[15]. فرات کوفی، ابوالقاسم، تفسیر فرات، ص 282، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1410ق؛ شیخ صدوق، التوحید، ص 157، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1398ق.
[16]. التوحید، ص 157.
[17]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب(علیهم السلام)، ج 1، ص 280، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، 1379ق.
[18]. عریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، قم، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، ص 316، چاپ اول، 1409ق؛ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج 2، ص 103، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق.
[19]. تفسیر القمی، ج 2، ص 103؛ تفسیر فرات الکوفی، ص 281.
[20]. تفسیر نمونه، ج 14، ص 480.
[21]. همان، ص 479 – 480.
[22]. فوزى، یحیى ، اندیشه سیاسى امام خمینى(ره)، ص 174 – 175، قم، دفتر نشر معارف ، چاپ هفدهم، 1390ش.