دعا اگر با هدفی الاهی و به دور از ریا و خودنمایی انجام شود، حتی اگر به صورت گروهی و در معرض دید دیگران هم باشد، انسان را به کمالات معنوی می رساند، امّا آن چه از آموزه های اسلامی برداشت می شود، برتری پنهان نگه داشتن اعمال مستحبی است که بیشتر دعاها نیز از آن جمله به شمار می آیند. البته در برخی دعاهایی که مانند دعای باران با تمام جامعه در ارتباط است و نیز در مواردی که برای زنده نگه داشتن روح تعبد در محیط زندگی و آموزش مفاهیم والای دینی نیاز است، دعاهای گروهی نیز در سیره پیشوایان دینی مشاهده می شود.

در ضمن، شخصی که تصمیم به دعا دارد، اگر شرایط فردی اش به گونه ای باشد که با شرکت در یک گروه، بتواند درک بهتری از معنای دعا داشته باشد، نباید به متن خوانی انفرادی و پنهانی دعا بسنده کند، بلکه شرکت در دعاهای جمعی می تواند کمکی به او در ارتباطات فردی با پروردگارش باشد.

پاسخ تفصیلی

در نگاهی کلی و به عنوان یک پاسخ مختصر می توان گفت که چون دعا، رابطه ای میان بنده و معبود خویش بوده و هرچه این ارتباط به دور از چشم دیگران باشد، از خلوص و صفای بیشتری برخوردار است، دعای پنهانی ارزشمندتر از نوع آشکار آن است، اما باید دانست که این پاسخ را نمی توان به صورت کلی و در تمام موارد، مناسب دانست، بلکه برتری انفرادی و یا گروهی خواندن دعا، می تواند با توجه شرایط و جوانب مختلف، تغییر یابد.

اکنون به بررسی بیشتر آن چه گفته شد می پردازیم:

1. مفهوم دعا:

دعا به معنای ارتباط با خداوند و نزدیک شدن به او است. انسان با این ارتباط می تواند خواسته های معنوی و مادی خود را از پروردگار بخواهد.

2. خلوص در دعا:

بدیهی است که دعا و عبادتی می تواند برای انسان مفید باشد و مورد توجه پروردگار واقع شود که از خودنمایی و تکبر به دور بوده و به صورت خالص برای خدا انجام شود که اگر این گونه باشد، برای او تفاوت چندانی ندارد که در حضور دیگران باشد و یا به تنهایی به راز و نیاز با خدا بپردازد و اگر خلاف این مطلب را در درون خود مشاهده کرد، باید در خلوص نیت خویش تردید کند.

پیامبر اکرم (ص) در این زمینه می فرماید: “ر آن که به نماز خویش، صورت زیبایی دهد تا مردم او را ببینند، اما هنگام خلوت، نمازش را با سستی و زشتی انجام دهد، گویا به پروردگارش توهین کرده است”.[1]
امیر المؤمنین(ع) نیز در سخنی مشابه بیان می دارد: “انسان ریاکار و خودنما سه علامت دارد. هنگامی که میان جمع است، نشاط او افزون می شود و هنگامی که تنها است، سستی او را فرا می گیرد و دوست دارد که تمام کارهایش مورد پسند مردم باشد”.[2]
این گونه است که می توان رفتار پیشوایان دینی را در جلوگیری از برخی شیوه های دعا درک نمود. پیامبر اکرم(ص) بعد از آن که گروهی را مشاهده کرد که با صدای بسیار بلندی مشغول دعا بودند، رو به آنان کرده و فرمود:

آهسته تر! شما با پروردگاری سخن می گویید که شنوا و بینا بوده و در کنارتان حضور دارد.[3]
3. دعای فردی و اجتماعی:

در نگاهی دیگر به دعا، می توان آن را به دو بخش تقسیم کرد که بخش اول آن، تنها در ارتباط با تکامل معنوی فرد بوده و بخش دیگر دعایی است که در راستای اهداف مشترک اجتماعی انجام می شود.

گرچه هر دو نوع دعا را می توان به صورت فردی و گروهی به جا آورد، اما به نظر می رسد که در بخش دوم، دعای گروهی اولویت دارد، چنان چه در نماز و دعای طلب باران این گونه است.

روایت است که گروهی نزد پیامبر(ص) آمده و اظهار داشتند که قحطی، سرزمین ما را فرا گرفته است و از شما خواهشمندیم که دعایی در خصوص باران بفرمایید. ایشان دستور داد تا منبر را آماده کنند و مردم جمع شوند. سپس شروع به دعا کرده و خطاب به مردم فرمود که آمین بگویند…[4]
از میان پیامبران گذشته، موسی و هارون(ع) از ابتدای نبوتشان، گفتگوهای مشترکی با پروردگار داشتند، مانند این سخن: “قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ یفْرُطَ عَلَینا أَوْ أَنْ یطْغى “[5] یا در موردی دیگر که خداوند در پاسخ دعایشان در ارتباط با چگونگی اصلاح وضعیت اجتماعی مصر بیان می دارد:” قَدْ أُجیبَتْ دَعْوَتُکُما”.[6] دعای مشترکتان پذیرفته شد.

4. دعای انفرادی و گروهی:

در این بخش به مستنداتی می پردازیم که برخی از آنها نشانگر برتری پنهانی بودن دعاها است که جز با انجام انفرادی آن امکان پذیر نیست و از برخی دیگر، شاید برتری دعای گروهی برداشت شود.

1-4. دلائلی که ناظر به برتری دعای انفرادی و پنهانی است:

1-1-4. پروردگار در قرآن به انسان ها توصیه می کند: ” ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیة ً”[7]پروردگارتان را با تضرع و زاری و پنهانی بخوانید.

2-1-4. سفارش دیگری در همین راستا در این کتاب مقدس وجود دارد: “وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلین “[8] و صبحگاهان و شامگاهان در اندرون خود با زاری و ترس به یاد خدایت باش بدون آن که صدایت را بلند کنی و از بی خبران مباش.

3-1-4. پیامبر اکرم(ص)فرمودند: “بهترین عبادت، پنهانی ترین آنها است.”[9] و نیز: “ثواب نماز (مستحب) پنهانی هفتاد برابر همان نمازی است که آشکارا خوانده شود.”[10]
4-1-4. روایتی از امام رضا(ع) بیانگر آن است که “پاداش دعای پنهانی انسان، هفتاد برابر دعای آشکار او است.”[11]
5-1-4. علاوه بر آن، عبادت و دعای فردی پیشوایان اسلامی، چیزی نیست که از نظرها دور باشد. به عنوان نمونه، امیرالمؤمنین(ع) دعای معروف کمیل را مانند خطبه های خویش در حضور جمع و در مسجد کوفه نخواند، بلکه کمیل، حضرتشان را در گوشه ای مشاهده کرد که در حال سجده، مشغول خواندن این دعا بود[12]و یا به روایتی دیگر، این دعا را به صورت انفرادی به شاگردش کمیل آموخت.[13]
6-1-4. امام صادق(ع)، خطاب به یکی از یاران خویش فرمودند: “ای عمار! صدقه پنهانی برتر از صدقه آشکار است و سوگند به خدا، عبادت پنهانی نیز برتر از عبادت آشکار است.”[14]
7-1-4. امام باقر(ع) در سفارشی معنوی به یکی از شیعیان فرمودند که حفاظت از کردار نیک، مهم تر از خود آن است! و در پاسخ آن فرد که معنای چنین حفاظتی را جویا شدند، ادامه دادند: انسان، تنها به خاطر خدایی که شریک و همتایی ندارد، به دیگری نیکی کرده و یا کمکی مالی در اختیار او می گذارد. پروردگار در پاسخ این عمل ارزشمند او، پاداش کار نیک پنهانی را برایش در نظر می گیرد، سپس او در جایی از این کار نیک خود، سخن به میان می آورد که در پی آن، خدا از پاداش او کاسته و پاداش کار نیک آشکار را برایش می نویسد. بار دیگر، اگر سخن از آن کار نیک تکرار شود، خدا همان مقدار پاداش را نیز محو کرده و او را در زمره خودنمایان می نگارد![15]
با اندک دقتی در این روایت، برتری عبادات پنهانی بر عبادات آشکار مشخص خواهد شد.

2-4. دلایل دیگری که می توان برتری دعای گروهی را از آن برداشت کرد:

اما از سوی دیگر، روایاتی مشاهده می شوند که به دعای گروهی توصیه می کنند، از جمله:

1-2-4. از امام صادق(ع) روایت شده است: “یچ چهل نفری با هم جمع نشده و در ارتباط با موضوعی خاص، دست طلب به سوی خدا بر نمی دارند مگر آنکه پروردگار، دعایشان را به اجابت می رساند.”[16]
2-2-4. حضرتشان در جای دیگری می فرمایند: “رگاه پدرم (امام باقر (ع)) با مشکلی مواجه می شد، زنان و کودکان را گرد آورده، به دعا می پرداخت و آنان آمین می گفتند.[17]
شاید توصیه به عبادات جمعی چون نماز جماعت و یا احیانا وجوب بخشی از آنها، چون پاره ای از اعمال حج و …، برخی را به این باور برساند که اجتماعی و گروهی بودن را می توان به عنوان عنصری مطلوب در دیگر عبادات نیز در نظر گرفت که در پاسخ باید گفت: پروردگار با آن که تأکید فراوانی بر ارتباط خصوصی بندگان با خویش دارد، اما از برخی جنبه های اجتماعی و آموزشی عبادات نیز غافل نبوده است که با کمک آنها بتوان روح عبادت را در جامعه ترویج نموده، زمینه را برای تکامل فردی افراد اجتماع مهیا ساخت.

به عقیده ما موارد فوق، نمودی از همین جنبه های عبادت و دعا است.

در تأیید این مطلب می توان به روایاتی اشاره کرد که پنهانی بودن عبادات را مخصوص مستحبات دانسته و واجبات را از آن استثنا می کند، مانند این وصیت پیامبر(ص) به اباذر: “ای اباذر! برتری پاداش نماز مستحب پنهانی بر همان نماز به صورت آشکار؛ مانند برتری نماز واجب بر نماز مستحب است.”[18]
امام باقر(ع) نیز در این زمینه می فرماید: “افراد با ایمان ترجیح می دادند که اعمال واجب خود را آشکار کرده، اما مستحبات را به صورت پنهانی انجام دهند.”[19]
شاید دلیل این موضوع، آن باشد که در انجام واجبات، احتمال خودنمایی و ریا کمتر از مستحبات است، اما با این وجود، با انجام گروهی آن، می توان حس معنویت را در جامعه برانگیخت.

5. لزوم بهره گیری از دعا:

موضوع مهم دیگری که در ارتباط با دعا شایان توجه است، لزوم بهره گیری مناسب از دعا است. به عبارتی، دعا تنها آن نیست که انسان، کلماتی را بدون توجه به معنا و مضمون آنها بر زبان آورده و به همان اندازه دلخوش بوده و انتظار پیشرفت معنوی داشته باشد.

می دانیم که دعا، ارتباط انسان با خدا است و در این راستا، او باید بداند که با معبود و معشوق خویش چه می گوید.

با توجه به این نکته، می توان گفت که فردی و گروهی خواندن دعا برای افراد مختلف در رسیدن به چنین هدفی، متفاوت است. شخصی که زبان عربی را به خوبی می داند، اگر پنهانی و به صورت فردی، دعایی با آن زبان زمزمه کند، به دلیل آن که غالبا تمرکز انسان در خلوت ها بیشتر است، شاید بتواند بهره معنوی بهتری از آن دعا ببرد، اما در طرف مقابل، شخصی که هیچ آشنایی با عربی نداشته و تصمیم دارد دعایی چون دعای ابو حمزه را در شب قدر بخواند، اگر بدون قصد خودنمایی در جمع افرادی شرکت کند که علاوه بر خواندن متن دعا، نکاتی از آن را به زبان رایج برگردانده و توضیحاتی در باره آن ارائه دهند، مطمئنا بهره اش بیش از زمانی خواهد بود که بدون توجه به معنا، تنها به متن خوانی دعا بسنده کند.

علاوه بر آن باید دانست همان طور که آفت خودنمایی(ریا) ممکن است عبادات جمعی را تهدید کند، عبادات فردی نیز از طرف آفتی دیگر یعنی خودپسندی(عجب) تهدید می شود.

نتیجه نهایی

با آن که در بیشتر موارد، پاداش انجام پنهانی و انفرادی عبادات مستحبی چون دعا، برتر از انجام آشکار و گروهی آن قلمداد شده است، اما اگر هدف ارزشمند ارتباط با پروردگار، از سوی انگیزه های شیطانی مورد تهدید واقع نشود، هر دوی آشکار و نهان دعاها و دیگر عبادات، در نهایت به نفع انسان تمام خواهد شد و دعای همراه با اخلاص چه به صورت انفرادی خوانده شود و چه به صورت گروهی، تأثیر خود را برجای خواهد نهاد.

پروردگار در موارد فراوانی به این نکته اشاره می فرماید، از جمله:

الف: “إِنْ تُبْدُوا خَیراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدیرا”[20]
اگر کردار نیکی را آشکار و یا نهان انجام دهید و یا از ستمی که به شما شده درگذرید، بدانید که خداوند، بخشنده و توانا است.

ب: “وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى “[21] تو گرچه آشکارا سخنی بگویی، ولی بدان که خدا آشکار و نهان را می داند.

ج: “إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِی وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکُمْ وَ یکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیئاتِکُم “[22]
اگر صدقه هایتان را آشکارا پرداخت کنید، کارتان ارزشمند است، اما اگر پنهانی به نیازمندان کمک کنید برایتان بهتر بوده و موجب بخشایش گناهانتان می شود.

و …

در نهایت، باید دانست که شیطان از وسوسه های خویش دست بر نمی دارد و هنگامی که انسان تنها است، سستی و خمودی را در جان او افکنده، او را از عبادت باز می دارد و با وسوسه احتمال ریا و خودنمایی، او را از شرکت در آن دسته مراسم عبادی که به صورت گروهی انجام می شود نیز منصرف می کند.

در برابر این ترفند شیطان، انسان باید به تدریج، اراده خود را تا اندازه ای تقویت کند که آشکار و نهان برای او یکسان بوده و مصداق این سروده نغز سعدی شیرازی شود:

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت

[1] نوری، مستدرک الوسائل، ج 1، ص 114، ح 131، مؤسسة آل البیت، قم، 1408 هـ ق.

[2] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 2، ص 295، ح 8، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 هـ ش.

[3] دیلمی، الحسن بن أبی الحسن، إرشاد القلوب، ج 1، ص 93، دار الشریف الرضی للنشر، قم، 1412 هـ ق.

[4] کافی، ج 8، ص 217، ح 266.

[5] طه، 45.

[6] یونس، 89.

[7] اعراف، 55.

[8] اعراف، 205.

[9] إرشاد القلوب، ج 1، ص 93.

[10] همان.

[11] کافی، ج 2، ص 476، ح 2.

[12] طوسی، محمد بن الحسن، مصباح المتهجد، ص 844، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، 1411 هـ ق.

[13] سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص 706، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1367 هـ ش.

[14] کافی، ج 4، ص 8، ح 2.

[15] همان، ج 2، ص 296، ح 16.

[16] همان، ج 2، ص 487، ح 1.

[17] همان، ح 3.

[18] طوسی، محمد بن الحسن، الأمالی، ص 529، دار الثقافة للنشر، قم، 1414 هـ ق.

[19] کافی، ج 4، ص 60، ح 1.

[20] نساء، 149.

[21] طه، 7.

[22] بقره، 271.