منظور از درک و فهم آیات قرآن، رسیدن و یافتن معنای مراد خداوند از آن‌ها است نه هر برداشتی و نه برداشت هر کسی. درک و فهم آیات از نتایج انس قرآن است.

برای درک و فهم قرآن به عنوان منبع اساسی معرفت دینی مهم ترین ابزارها، عبارت است از:

یک. ادبیات و قواعد زبان شناختی :

برای درک سخن هر گوینده و نقطه آغاز تفاهم، آگاهی از قواعد اولیه مربوط به زبان و لغت او ضروری است. از این رو داشتن اطلاعات کافی و عمیق از ادبیات این زبان، دارای اهمیت است. در ادبیات نیز فهم معناشناسی واژه ها، آشنایی به علم صرف و علم نحو – که جایگاه ترکیبی کلمات را در ساختار جملات مشخص می سازد و اطلاع از علم معانی و بیان و بدیع بایسته است.

دو. آشنا بودن به مضمون و سیاق خود قرآن :

قرآن، قراینی دارد که بعضی پیوسته و برخی ناپیوسته است و برای فهم مقصود هر گوینده، مناسب ترین شیوه آن است که سخنان گوناگون خود او را در کنار هم و مرتبط با هم بنگریم. این شیوه در ارزیابی و نتیجه گیری پرفایده است.

سه. سنت معصومان (ع):

از جمله شئون پیامبر(ص)، تبیین مقاصد کتاب الهی است: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»[ سوره نحل، آیه 44 .]

علامه طباطبایی می نویسد: «آیه مبارکه دلیل بر حجّت بودن سخن پیامبراکرم (ص) در شرح آیات قرآن کریم است.»[ المیزان، ج 12، ص 261 . ]

سنّت و سخن معصوم (ع) در تفسیر قرآن و تعلیم شیوه تفسیر به مردم و تعلیم راهیابی به بطون قرآن، نقش اساسی دارد.

چهار. عقل و تفکر خلاق :

مفسّر و بهره گیرنده از قرآن، باید عقل فعّال و تفکّر خلاّق داشته باشد تا بتواند از این ابزار، به طور صحیح و دقیق، معارف دینی را از آیات آن استفاده کند. برای مثال در معارف عقلی قرآن، درک بدیهیات و مسلمات عقلی و به کار بستن آن‌ها لازم و بایسته است و… .

پنج. جامع نگری :

دین مجموعه عقاید و آموزه هایی را ارائه داده که با هم سازگارند. از این رو در برداشت از قرآن، باید هر مفهوم قرآنی، در مجموعه های آموزه های دینی که از منابع اصلی به دست آمده نگریسته شود. لذا فهم عمیق معانی قرآن، نیاز به تلاش علمی بسیار دارد و در اینجا کسانی موفق هستند که کوله باری از سابقه علمی و تحقیقی ارزشمند با خود دارند.[ برای آگاهی ر. ک: روشهای تفسیر قرآن، علی اکبر بابایی و همکاران زیر نظر استاد رجبی؛ علوم قرآنی، محمدباقر سعیدی روشن؛ روش برداشت از قرآن، محمدحسین بهشتی؛ شناخت قرآن، کمال دزفولی؛ تفسیر و مفسران، محمدهادی معرفت.]

فصل هشتم: تفکر و تدبر در قرآن