با توجه به نقش مهم و حیاتی شعائر در عرصه فرهنگ دینی و اخلاق اجتماعی، راهکارهایی برای تأثیرگذاری و نقش‌آفرینیِ بیشترِ شعائر می‌توان در نظر گرفت، مانند: معرفی، تعلیم و تبلیغ، اظهار و تعظیم شعائر دینی و مقابله با شعائر شیطانی.

در اینجا به توضیح برخی از این راهکارها می‌پردازیم:

1. معرفی، تعلیم و تبلیغ

بی‌شک اولین وظیفه ما در قبال شعائر، شناسایی و معرفی آنهاست؛ چرا که نوع مردم، بسیاری از شعائر را نمی‌شناسند. همزمان با آن باید به تبیین فلسفه تعظیم و ابعاد وسیع و ناشناخته شعائر نیز پرداخت.

استاد مطهری درباره احیای یکی از شعائر فراموش شده می‌فرماید:

«یکی از شعارهای اسلامی که ما باید مخصوصاً یادآوری کنیم، این است که هر کاری را که ما می‌خواهیم شروع کنیم… آن را با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز کنیم. هر ملتی برای شروع کار خودش یک شعاری دارد. ملت اسلام در شروع کار خودش یک شعار دارد و آن توحید است. مسلمان هر کاری را که می‌خواهد شروع کند، سوار اتومبیل که می‌خواهد بشود شعار توحید می‌دهد، خوردن غذا را می‌خواهد شروع کند شعار توحید می‌دهد، وارد یک خانه می‌خواهد بشود شعار توحید می‌دهد، ساختمانی را می‌خواهد شروع کند شعار توحید می‌دهد و هر کاری که فی‌الجمله اهمیت برای آن قائل است می‌خواهد شروع کند شعار توحید می‌دهد… ما چرا داریم این شعار را فراموش می‌کنیم؟ چرا می‌خواهیم فراموش کنیم؟ چرا این شعار را تحقیر می‌کنیم؟»[ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج25، ص 365.]

حضرت امام خمینی (ره) نیز در مسیر نهضت الهی خویش به تبیین جنبه‌های مثبت سنت‌ها و شعائر مذهبی و بر حفظ و اشاعه آنها تأکید نموده‌ند و از این شیوه در انسجام مردم مؤمن و تحریک آنها به قیام و انقلاب به خوبی استفاده کردند.[ صحیفه امام، ج 1، ص 313 و ج 13، ص 328 و ج 9، ص 200.]

2. محافظت از شعائر

محافظت از نماد، هم به معنی باقی نگاه داشتن ظاهر نماد و حضور مستمر آن در صحنه اجتماعی است و هم به معنی جلوگیری از تحریف آن و حفظ رابطه نماد با معنی است.

مقام معظم رهبری در این خصوص تذکر داده‌اند که:

«شعائر را مطلقاً نباید تضعیف کرد. بعضی ها به اسم این که ما اهل ریا نیستیم و نمی خواهیم تظاهر کنیم شعائر اسلامی و علامت‌های اسلامی و سیمای اسلامی و وجهه اسلامی و رفتار اسلامی و پرچم‌های اسلامی را از زندگیِ خودشان و زندگی مردم جمع می کنند؛ نخیر بنده مطلقاً این را توصیه نمی کنم بلکه به‌عکس توصیه می کنم مقید باشید، اینها را نگه دارید.»[ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با هیأت دولت 86-84.]

نکته مهمی که باید بدان توجه داشت آن است که معمولاً قدرت ها و دولت های مخالف دین، کار مبارزه با شعائر را، به طور پله پله شروع می کنند. به عبارت روشن تر، نخست پاره ای از شعائر را مورد هجمه قرار می دهند و آن‌گاه پس از موفقیت در مبارزه با آنها، به مبارزه با بقیه می پردازند. برخی از شعائر، سپر بلای برخی دیگرند و دشمن، برای نابودی کل شعائر، همواره از مبارزه با پرشورترین و چشم‌گیرترین آنها آغاز می کند. چنانچه در حمله به این‌گونه شعائر، با دفاعی سخت و جانانه روبه رو شد، جا می زند و عقب می نشیند و انجام توطئه را به فرصتی دیگر وا می نهد و اگر مقاومتی جدی و کوبنده ندید یا نتوانست با وحشی‌گری یا تزویر، آن را سرکوب کند، حمله را تا فتح خاکریزهای بعدی ادامه می دهد و همچون رضاخان و بدتر از او آتاتورک، کل شعائر را نابود می سازد. بنابراین باید هشیار بود و در برابر هرگونه توهین به شعائر، محکم و استوار ایستاد و توطئه عمیق و گسترده دشمن را در نطفه خفه ساخت.[ ابوالحسنی منذر، نشریه «بازتاب اندیشه»، بهمن 1386، شماره 94.]

محافظت از شعائر به چهار صورت امکان پذیر است:

الف. احیاء و حفظ میراث گذشته

باید مواظب بود آنچه از گذشتگان به‌عنوان شعائر به ما رسیده است به فراموشی سپرده نشوند. ما مأمور هستیم- از باب امر به معروف و نهی از منکر- در هر شرایطی و هر فرصتی نسبت به احیاء ارزش‌های دینی و سیره اهل‌بیت(علیهم السلام) اقدام نماییم.

امام صـادق(علیه السلام) به فُضَیل، یکی از شاگردان خاص خود فرمودند:

«تَجلِسُونَ وَ تَتَحَدَّثُونَ فَقَالَ نَعَم فَقَالَ إِنَّ تِلک المَجَالِسَ أُحِبُّهَا فَأَحیوا أَمرَنَا فَرَحِمَ الله مَن أَحیا أَمرَنَا یا فُضَیلُ مَن ذَکرَنَا أَو ذُکرنَا عِندَهُ ثُمَّ ذَکرَ مِثلَهُ»؛ «هنگامی‌که می‌نشینید و سخن می‌گویید من آن مجالس را دوست دارم پس أمر ما را زنده کنید خداوند رحمت کند کسی را که یادی از ما کند و یا وقتی چیزی از ما می‌شنود سخنی درباره ما بازگو نماید»[ وسائل الشیعه، ج 14، ص501 و مشابه آن در «تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة»، ص332 و «الکافی»، ج3، ص 478 آمده است.].

در شرایطی که گنبد و گلدسته مساجد، لابه‌لای برج های سر به فلک کشیده گم می شوند و هر آنچه انسان را به یاد خدا و معنویت و ابدیت می اندازد، کم فروغ می شود و اطراف ما را مظاهر لذایذ مادی و دنیاطلبی فرا می گیرد و ابزارهای لهو و لعب و سرگرمی های غفلت زا فراوان می شود، احیای نمادها و بلندکردن صداهایی که در میان این همه هیاهو دعوت انبیا را تداعی کند بهترین خدمت است.

حضرت امام(ره) یکی از اهداف مهم تشکیل حکومت اسلامی را احیای شعائر می‌دانند:

«انقلاب کردیم که شعائر اسلام را زنده کنیم، نه انقلاب کردیم که شعائر اسلام را بمیرانیم. زنده نگه داشتن عاشورا یک مسئله بسیار مهم سیاسی- عبادی است. عزاداری کردن برای شهیدی که همه چیز را در راه اسلام داد، یک مسئله سیاسی است؛ یک مسئله ای است که در پیشبرد انقلاب اثر به‌سزا دارد. ملت ما از آن «الله اکبر»‌ها استفاده کرد. آن «الله اکبر»‌ها را باید حفظ بکنیم. این مظاهر و شعائر و اموری که در اسلام در آن سفارش شده باید فکر کنید که اینها یک مسئله سطحی نبوده است »[ صحیفه امام، ج 13، ص 327.].

گاهی سنت حسنه‌ای در فرهنگ عمومی ‌یک امت دیده می‌شود که شاید در متن شریعت نیز اشاره‌ای بدان نشده باشد ولی دستور دین در این مورد نیز حفظ آداب و شعائر پسندیده گذشتگان است.

امیر مؤمنان(علیه السلام) در نامه خود به مالک اشتر می‌فرماید:

«آداب پسندیده‌ای را که بزرگان آن دیار [مصر] بدان عمل کرده و موجب پیوند اجتماعی گشته و مردم با آن اصلاح شدند، برهم مزن و آدابی که به سنت‌های خوب گذشته زیان وارد می‌کند پدید نیاور که پاداش برای آورنده آن سنت و کیفر برای تو باشد که آنها را درهم شکستی.»[ «وَ لاتَنقُض سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الامَّةِ وَ اجتَمَعَت بِهَا الالفَةُ وَ صَلَحَت عَلَیهَا الرَّعِیةُ وَ لا تُحدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَی ءٍ مِن مَاضِی تِلک السُّنَنِ فَیکونَ الاجرُ لِمَن سَنَّهَا وَ الوِزرُ عَلَیک بِمَا نَقَضتَ مِنهَا». نهج البلاغه، نامه 53، عهد نامه مالک اشتر.]

شهید مطهری در جواب کسانی که پای‌بندی به شعائر را ارتجاع می‌دانند می‌گوید:

«ارتجاع این است که انسان یک شعار بسیار عالی را کنار بگذارد برود به شعار منحط‌تر و پایین‌تر. ما می‌بینیم فرنگی‌ها در اول کتابشان بسم الله الرحمن الرحیم نمی‌نویسند، نام خدا نمی‌نویسند، می‌گوییم پس ما هم ننویسم، لابد این دِمُده شده، کهنه و قدیمی ‌شده است! یک وقت یک آدم ماتریالیست است و واقعاً به خدا اعتقاد ندارد … خیلی عجیب است از آدمی ‌که می‌گوید خدا وجود دارد ولی حاضر نیست در ابتدای کتاب خودش بنویسد بسم الله الرحمن الرحیم! حال بعضی افراد درجه دوم این شعار را می‌نویسند: به نام خدا. البته کار خوبی است، با نام خدا شروع شده، اما این مطلب را بدانیم که خود جمله بسم الله الرحمن الرحیم شعار است. ما خود این جمله را باید زنده نگه داریم. دستور بدهید از بسم الله الرحمن الرحیم تابلوهای خیلی عالی، ظریف و زیبا بسازند، اینها را به خانه‌های خودتان بزنید. نترسید، از کی می‌ترسید؟ ما یک مردم شخصیت‌باخته هستیم، خیال می‌کنیم اگر در مقابل یک فرنگی قرار گرفتیم بگوییم بسم الله الرحمن الرحیم او ما را متهم به کهنه‌پرستی می‌کند، دیگر چیزی نمی‌گوییم. در مقابل هر که قرار می‌گیرید، منطقتان قوی است، دفاع کنید، با صدای بلند بگویید: بسم الله الرحمن الرحیم. چرا نمی‌گویید؟ چرا از بسم الله پرهیز می‌کنید؟ ما بسم الله را به‌عنوان یک شعار باید حفظ کنیم. من در دلم آرام بگویم بسم الله الرحمن الرحیم کسی نفهمد، شعار نیست؛ بلند بگوییم؛ بلند گفتن است که اثر دارد.»[ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 25، ص 365. ]

استاد شهید در ادامه از اینکه شعار صلوات تاکنون در میان امت حفظ شده است ابراز خوشحالی می‌نماید:

«خوشبختانه یک شعاری که در میان ما زنده مانده و باید آن را بیشتر زنده کنیم و نگه داریم شعار نبوّت است، همین صلوات که در میان ما معمول است و بسیار خوب است. واقعاً وقتی که اسم مبارک پیغمبر اکرم? برده می‌شود باید ما صلوات بفرستیم و بلند هم صلوات بفرستیم.»[ همان، ص 366.]

ب. ممانعت از تحریف

پیرایش و مصون‌سازی شعائر از تحریف و خرافه یکی از وظایف مهم در این عرصه است.

امام راحل در عین تأکیدی که بر احیای شعائر و عزاداری و تجمعات مذهبی دارند؛ وجود تحریفات و خرافات را در این مراسم نکوهش می‌کند و می‌فرماید:

«باید این سنت‌ها را حفظ کنید. البته اگرچنانچه یک چیزهای ناروایی سابق بوده است و دست اشخاص بی‌اطلاع از مسائل اسلام بوده، آنها باید یک قدری تصفیه بشود»[ کشف الاسرار، ص 173.].

ایشان در جواب یک استفتا در این مورد می فرمایند:

«چنانچه این اعمال (امثال قمه زنی) موجب وهن مذهب است جایز نیست و در هر صورت از این اعمال احتراز کنند»[ استفتائات امام خمینی(ره).].

و در جای دیگر می فرمایند:

«در وضع موجود قمه نزنند و شبیه خوانی اگر مشتمل بر محرمات و موجب وهن مذهب نباشد مانع ندارد»[ همان.].

همچنین در جای دیگر می‌فرمایند:

«اینجا باید یک سخنی هم درباره عزاداری و مجالسی که به نام حسین بن علی(علیه السلام) به پا می‌شود بگوییم. ما و هیچ‌یک از دین‌داران نمی‌گوییم که با این اسم، هرکس هرکاری می‌کند خوب است. چه بسا علمای بزرگ و دانشمندان بسیاری از این کارها را ناروا دانسته و به نوبه خود از آن جلوگیری کردند. چنان‌چه همه می‌دانیم که در بیست و چند سال پیش از این، عالم عامل بزرگوار مرحوم حاج شیخ عبدالکریم که از بزرگ‌ترین روحانیون شیعه بود، در قم شبیه‌خوانی را منع کرد و یکی از مجالس بسیار بزرگ را مبدل به روضه‌خوانی کرد و روحانیین و دانشمندان دیگر هم چیزهایی که برخلاف دستور دین بوده منع کرده و می‌کنند»[ صحیفه نور، ج 15، ص 205.].

ج. زیبا سازی و بازسازی

اماکن مذهبی و شعائر دینی علاوه بر استحکام باید از جلوه زیبایی برخوردار باشند تا مورد اقبال و توجه مردم واقع شود در غیر این صورت جایگاه و نفوذ آنها در دل و ذهن توده‌های مردم تضعیف خواهد شد.

خدای متعال تنظیف مسجد و خانه خود را از افتخارات انبیا می‌شمرد:

(((وَ عَهِدنا إِلی إِبراهیمَ وَ إِسماعیلَ أَن طَهِّرا بَیتِی لِلطَّائِفینَ وَ العاکفینَ وَ الرُّکعِ السُّجُودِ)))[ بقره (2)، آیه 125.]؛

«و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید».

تعمیر و بازسازی میراث فرهنگ دینی نیز از جمله وظایفی است که در این باب توصیه شده است:

(((إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ)))[ توبه (9)، آیه 18.]؛

«مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و…».

زیبایی و استحکام بناها و نمادهای مذهبی موجب ماندگاری آنان گشته و مردم با مشاهده آنها تأثیر مضاعفی می‌پذیرند؛ چرا که وجود این شعائر نه تنها نشانگر اقبال مردم این عصر بدانهاست بلکه نشان از التفات و ارادتِ اجداد و نیاکان آنها دارد و بیانگر میزان عمق و ریشه‌داری آن فرهنگ در آن ملت است.

د. جلوگیری از توهین

همان‌طور که تعظیم شعائر، احترام به صاحب آن و نشانه تقوا و موجب تقرب الهی است؛ توهین به شعائر نیز در واقع توهین به صاحب نماد می‌باشد؛ بنابراین منع از توهین، مصداق نهی از منکر بوده و با توجه به اهمیت ابعاد اجتماعی شعائر، هرگونه هشدار و اقدام فوری در این موارد ضروری می‌باشد. طبعاً هر چه‌قدر شعائرِ مورد هتک و توهین، از اهمیت بالاتری برخوردار باشند مقابله با آن بی‌حرمتی نیز واجب‌تر خواهد بود.

3. تأسیس شعائر پسندیده

با توجه به گستره تأثیرات اخلاقی و فرهنگی شعائر و سوء استفاده وسیع دشمن از این ابزار کارآمد و لزوم ایستادگی در مقابل این شبیخون؛ دولت و امت اسلامی ‌باید بیش از پیش به فکر مقابله به مثل و تأسیس نمادهای جدید و جذاب برای تمامی ابعاد زندگی باشند. بی‌تردید تأسیس این نمادها کار هر کسی نیست و نیازمند علوم و اشراف به اطلاعاتی است که به بخشی از آنها اشاره می‌شود:

عدم مخالفت با موازین شرع،

ارتباط و تناسب با جوهره دین،

تناسب با اقتضائات زمان و مکان،

خوش سلیقگی،

سادگی و پرهیز از اسراف،

تمایز با دشمنان و نمادهای آنان[ امام صادق(علیه السلام): «أوحی الله تعالی إلی نبی من أنبیائه: … و لاتسلکوا مسالک أعدائی فتکونوا أعدائی» . عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، ج 2،ص23.]،

تناسب با فرهنگ بومی،

زیبایی و هنر،

استحکام،

برخورداری از فلسفه‌ای معنادار،

تناسب با فطرت انسانی،

تناسب با احساسات دین مداران،

قابل فهم برای عموم و مورد پسند نخبگان،

اجتناب از وهن و حقارت مذهب،

رعایت شأن اهل‌بیت(علیهم السلام) درباره شعائر مربوط به عزاداری یا جشن و شادی آنها.

طراحی مد لباس، دکور، نما و نقشه ساختمان‌ها و اصول معماری اسلامی در شهرسازی، مساجد، بقاع و عزاداری‌های سنتی، عرصه‌های مهم و رایجی جهت به کار بستن این قواعد است.

رهبر معظم انقلاب در این زمینه می‌فرمایند:

«صهیونیست‌ها هر نقطه‌ دنیا که خواستند یک ساختمانی بسازند، آن علامت نحس ستاره‌ داوود را سعی کردند یک‌جوری رویش تثبیت کنند. کار سیاسیشان این‌جوری است. ما مسلمان‌ها نشانه‌های اسلامی و مهندسی اسلامی را باید در همه‌ کارهایمان، از جمله در باب معماری بایستی مراعات کنیم.» [ پیام رهبر معظم انقلاب به اجلاس نماز 87.]

4. اصلاح و تکمیل شعائر

امروزه دشمنان اسلام، عملکرد ما را زیر ذره‌بین قرار داده تا با بزرگ‌نماییِ کاستی‌ها چهره مکتب تشیع را زشت و ناخوشایند جلوه دهند. از این جهت لازم است شعائر موجود به گونه‌ای تکمیل یا ترمیم شود که زمینه سوء‌استفاده دشمنان، از بین برود و حرمت و اعتبار مکتب اهل‌بیت(علیهم السلام) در جهان محفوظ باقی ماند. بخشی از شعائر ما جلوه‌های عزاداری و توسلات ما به اهل‌بیت(علیهم السلام) است بی‌تردید دشمنان تلاش دارند حماسه حسینی و عاشورا را از حرکت‌آفرینی و بسیج توده ها علیه ظلم و استکبار بیندازند و با تحریف معنوی حماسه زیبای کربلا نقش‌آفرینی این سرمایه عظیم شیعه را سلب کنند.