در جهت تنظیم خانواده و جلوگیری از حاملگی راه های متعددی از زمان های گذشته تا به حال وجود داشته است. البته برخی از آنها مناسب تر بوده و آسیب کمتری دارد و برخی نیز از نظر فقهی و شرعی جایز نمی باشد که در ادامه به آنها اشاره می گردد. برخی از روش هایی که در حال حاضر برای جلوگیری از بارداری وجود دارند، عبارتند از: 1. روش های هورمونی؛ 2. روش های مکانیکی؛ 3. روش های سدی و فیزیکی؛ 4. روش های شیمیایی؛ 5. روش های فیزیولوژیک؛ 6. بستن مجاری منی برای مردان (وازکتومی)؛ 7. بستن لوله های رحمی در زنان (سترون سازی).

هر کدام از روش های ذکر شده فواید و آسیب هایی نیز دارند. البته این روش ها ممکن است برای همگان توصیه نشود و هر فردی متناسب با شرایط جسمی، روانی و فرهنگی می تواند از آنها استفاده کند. در ضمن استفاده از این روش ها می باید با دقت کافی و با مشورت پزشک انجام گیرد و در برخی نیز بایستی جواز و عدم جواز شرعی لحاظ گردد.

اینک نمونه هایی از آنها که کاربرد شایع تر و بیشتری دارد اشاره نموده و به فواید و معایب آن نیز خواهیم پرداخت:

1. قرص های خوراکی ترکیبی برای پیشگیری از بارداری با دوز کم[1. (Low Dose) LD.]

این روش همانطور که از نامش پیداست (قرص ترکیبی) دارای دو نوع هورمون از نوع استروژن و پروژسترون است که مشابه هورمون های طبیعی بدن هستند. به قرص های ترکیبی که دارای مقادیر کم هورمون هستند LD گفته می شود. قرص های دارای مقادیر زیاد هورمون (High Dose) HDنامیده می شود که فقط در موارد خاص از آنها استفاده می شود.

مزیت این روش

– این روش مانع تخمک گذاری در هر قاعدگی می شود و لذا احتمال حاملگی بسیار نادر است؛

– علیرغم مهار تخمک گذاری یک روش برگشت پذیر بوده در صورت قطع استفاده، امکان باردار شدن با قدرت قبل از استفاده موجود است؛

– در شرایط متداول استفاده، روش مؤثری است؛

– قرص LDبه عنوان یک روش سالم و ایمن برای بیشتر زنان قابل استفاده است؛

– عوارض خطرناک و جدی این روش نادر است؛

– این قرص ها نمی توانند باعث سقط در حاملگی شوند؛

– از قرص های ترکیبی خوراکی به عنوان روش اضطراری پیشگیری از بارداری نیز استفاده می شود.

– اگر به طور صحیح استفاده شود روش بسیار مؤثری است. (یک حاملگی در 1000 زن در سال اول استفاده)

– دوره های قاعدگی را منظم کرده مقدار و مدت خونریزی و دردهای دوره قاعدگی را کاهش می دهد؛

– با توجه به ایمن و کم خطر بودن این روش برای اکثر زنان، استفاده از این روش می تواند بدون قطع و نیاز به دوره استراحت تا زمانی که زن تصمیم به باردار شدن نگرفته ادامه یابد؛

– در همه دوره های سنی از نوجوانی تا یائسگی قابل استفاده است؛

– این روش برای زنان دارای سابقه بارداری یا بدون سابقه بارداری قابل استفاده است.

– استفاده از آن در هر زمان می تواند قطع شود؛

– بلافاصله پس از قطع مصرف، بازگشت باروری و باردار شدن امکان پذیر است.

عیب ها

– 21 روز باید استفاده شود. به خاطر سپردن و به یاد داشتن استفاده روزانه برای بعضی از زنان دشوار است.

– همه جا و در هر روز باید در کنار و در دسترس مصرف کننده باشد.

– در صورت استفاده غلط چندان مؤثر نیست.

– در موارد بسیار نادر باعث ایجاد لخته در خون و حملات قلبی و مغزی می شود.

– معمولاً در سه ماهه اول مصرف، حالت تهوع، سردرد خفیف، دردناک و حساس شدن پستان ها، افزایش اندک وزن و لکه بینی دیده می شود.

طرز مصرف قرص های ترکیبی LD

اولین بسته باید از روز پنجم قاعدگی شروع شود، و روزانه یک قرص در مدت 21 روز (تا انتهای بسته) مصرف گردد. سپس یک هفته قرص قطع گردد. آنگاه مصرف بسته دوم، از روز هشتم قطع قرص، شروع گردد. توصیه می شود که قرص ها در شب و هنگام خوابیدن مصرف شود. بعضی از کارخانه جات برای جلوگیری از اشتباه کردن در تاریخ مصرف قرص، هفت عدد قرص تقویتی و آهن به جعبه قرص ضدبارداری اضافه کرده اند، لذا لازم نیست که خانم ها قرص خود را قطع کنند و می باید بسته دوم را بلافاصله بعد از بسته اول مصرف نمایند.[ نسرین تک زارع و همکاران، روش های جلوگیری از بارداری، ص129-125 ؛ حسین محمودیان، دانش خانواده، ص172-168.]

2. قرص های خوراکی غیرترکیبی (حاوی پروژسترون)

مزیت ها

ـ این روش برخلاف قرص های ترکیبی فقط دارای یک نوع هورمون از نوع پروژسترون آن هم به میزان کم است. از این رو به این قرص ها «مینیپیل» نیز گفته می شود.

ـ این روش فقط در نیمی از دوره های قاعدگی زن از تخمک گذاری جلوگیری می کند.

ـ برگشت پذیری این روش مشابه قرص های ترکیبی خوراکی است.

ـ اگر در دوران شیردهی مصرف شود یک روش بسیار مؤثر است، به شرط آنکه هر شب در ساعت معینی خورده شود.

ـ مادران در دوران شیردهی از هفته ششم بعد از زایمان می توانند مصرف این قرص ها را شروع کنند.

ـ این قرص ها هیچ نوع تأثیری بر کمیت و کیفیت تولید و جریان شیر مادر ندارند.

ـ عارضه های جانبی این قرصها کمتر از قرص های ترکیبی است زیرا فقط حاوی یک نوع هورمون هستند.

ـ مصرف این قرص ها ساده تر از قرص های ترکیبی است زیرا هر شب بدون وقفه یک قرص میل می شود (28 تایی است) در حالی که قرص های ترکیبی 21 شب خورده می شود و 7 شب مصرف آن قطع می گردد.

ـ به عنوان روش اورژانس پیشگیری از بارداری نیز قابل استفاده است.

عیب ها

در زنانی که در دوران شیردهی نیستند و از این روش استفاده می کنند عارضه های زیر دیده می شود:

ـ تغییر در خونریزی قاعدگی؛

ـ لکه بینی؛

3. آمپول تزریقی پیشگیری از بارداری (دپو مدروکسی پروژسترون استات)

مزیت ها

ـ مرسوم ترین نوع آمپول تزریقی برای پیشگیری از بارداری DMPAاست. این آمپول هر سه ماه یکبار تزریق می شود.

ـ این آمپول فقط دارای یک هورمون از نوع پروژسترون است که مشابه پروژسترونی است که در بدن زن ساخته می شود.

ـ نقش اصلی این روش، پیشگیری از تخمک گذاری است.

ـ در پیشگیری از بارداری بسیار مؤثر است.

ـ استفاده از این روش تقریباً هیچ عارضه خطرناکی به دنبال ندارد.

ـ پس از قطع استفاده به طور معمول بازگشت باروری طولانی تر از سایر روش هاست.

ـ استفاده از این روش در دوره شیردهی بی خطر است.

عیب ها

ـ تغییرات در دوره قاعدگی به صورت لکه بینی، و خونریزی و قطع قاعدگی؛

ـ افزایش وزن.

ـ نیاز به تزریق در هر فصل.

4. روش کاشتنی (نورپلنت)

رایج ترین روش کاشتنی پیشگیری از بارداری، نورپلنت است.

بسته نورپلنت شامل 6 کپسول کوچک پلاستیکی است. هر کپسول به اندازه یک چوب کبریت است که به راحتی در زیر پوست و در قسمت بالای بازوی زن کار گذاشته می شود.

ـ روش بسیار مؤثری در پیشگیری از بارداری است (یک حاملگی در 1000 زن استفاده کننده در سال اول).

ـ به عمل جراحی سرپایی و کوچکی جهت کارگذاری و خروج کپسول های نورپلنت نیاز است.

ـ اغلب زنان چند ساعت تا یک یا چند روز بعد از گذاشتن نورپلنت، احساس درد و ناراحتی در محل کاشت می کنند.

ـ بیرون آوردن نورپلنت در برخی اوقات دردناک و اغلب مشکل تر از کارگذاری آن است.

ـ نورپلنت از انتقال بیماری های مقاربتی و ایدز پیشگیری نمی کند.

5. آی یو دی (I.U.D)

آی یو دی یک ابزار داخل رحمی کوچک از جنس پلاستیک است که قابلیت ارتجاعی دارد. این ابزار داخل رحمی در اغلب موارد دارای سیم یا پوشش مسی است.

عمل اصلی آی یو دی جلوگیری از رسیدن اسپرم به تخمک است.

6. کاندوم

کاندوم از ابزارهای تنظیم خانواده است که مزیت ها و عوارضی نیز دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

مزیت ها

ـ اگر به طور صحیح استفاده شود از انتقال بیماری های مقاربتی از جمله ایدز پیشگیری می کند.

ـ باعث محافظت در مقابل عوارض بیماری های مقاربتی از قبیل نازایی در زن و مرد، و بیماری های التهابی لگن و سرطان دهانه رحم در زن می شود.

ـ تا حدودی از انزال سریع جلوگیری می کند.

ـ بلافاصله پس از زایمان می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

ـ بی ضرر بوده و عارضه های جانبی هورمون ها را ندارد.

ـ هر زمان استفاده از کاندوم را می توان متوقف کرد.

ـ در هر گروه سنی قابل استفاده است.

ـ استفاده از آن نیاز به معاینات و آزمایشان خاصی ندارد.

در صورت مواجهه با شکست کاندوم می توان بلافاصله از روش های اورژانس پیشگیری از بارداری استفاده کرد.

عیب ها

ـ کاندوم های لاتکس در تعداد کمی از افراد که حساسیت به لاتکس دارند باعث ایجاد خارش و ناراحتی می شود.

ـ کاندوم اگر به مدت طولانی نگهداری شود یا در معرض گرما، نور خورشید یا رطوبت قرار گیرد کارآیی خود را از دست می دهد.

ـ احتمال پاره شدن و سوراخ بودن آن هست.

ـ ممکن است لذت جنسی را کاهش دهد.

7. جلوگیری سنتی

از قدیمی ترین روش های جلوگیری از حاملگی آن است که مرد قبل از انزال از ادامه آمیزش دوری کند. در این متد علاوه بر اینکه شریک جنسی مذکر نیاز به کنترل دقیق خود دارد، خروج مایع منی قبل از انزال، و در اکثر موارد خروج غیرقابل اجتناب مایع منی در نزدیکی مدخل واژن، این روش را به روشی غیرمؤثر تبدیل می سازد. گرچه روش ساده ای است و هزینه ای برنمی دارد اما از نظر روانی و میزان موفقیت، این روش چندان مطلوب نبوده و معمولاً تا 20درصد موارد با عدم موفقیت همراه است. زیرا حتی اگر پیش از انزال نزدیکی قطع شود امکان ریزش اسپرم در واژن و فراهم شدن شرایط حاملگی وجود دارد.