«ریاضت» در لغت چند معنا دارد: 1. تحمل رنج و تعب براى تهذیب نفس و تربیت خود یا دیگرى؛ 2. تمرین و ممارست؛ 3. کوشش و سعى؛ 4. گوشه نشینى توأم با عبادت و کفّ نفس[1]. در اصطلاح؛ یعنى، تحمل رنج و مشقت و از نظر جسمانى خود را در محدودیت قرار دادن و در قبال آن به یک توانمندى هاى روحى رسیدن.

 انواع ریاضت

از یک چشم انداز مى توان ریاضت را به دو نوع تقسیم کرد: 1. ریاضت به صورت مطلق؛ قطع نظر از آموزه هاى دینى؛ 2. ریاضت در قالب آموزه هاى دینى و براساس معیارهاى شرعى. فرق هاى این دو عبارت است از:

یکم. ریاضت به معناى مطلق، عبارت است از اینکه انسان از هر راه ممکن، جسم خود را به مشقّت بیندازد تا مهارت ها و توانمندى هایى را در بعد روحى به دست آورد؛ قطع نظر از اینکه آیا چنین عملى از نظر احکام شرعى و مبانى دینى صحیح است یا نه. از این رو مرتاضانى که بدون در نظر گرفتن شریعت الهى، ریاضت مى کشند، براى رسیدن به هدف خود، هر عملى را انجام مى دهند! حال فرقى نمى کند این کار از نظر شرعى حرام باشد، یا با کرامت انسانى سازگار نباشد؛ زیرا آنان بر این باورند که فلان عمل، موجب تقویت روح یا اراده شان مى شود. حال آنکه در ریاضت هاى دینى (مانند روزه)، هرگز فرد از چارچوب شریعت خارج نمى شود و هر قدرت و نیرویى براى او مطلوب نیست. او براساس احکام الهى روزه مى گیرد؛ زیرا اعمال احکام دینى، براى این است که انسان را در حوزه عبودیت خدا قرار دهد و او را به مقام قرب الهى برساند. پس نتیجه واثر ریاضت هاى شرعى و غیرشرعى کاملاً با هم متفاوت است.

دوم. فرق دیگر ریاضت دینى با ریاضت غیردینى، این است که دین، به انسان اجازه ضرر زدن به خود یا به دیگرى را نمى دهد و اعمال او همواره باید فایده عقلایى داشته باشد. براى مثال روزه عمل واجبى است که افراد مکلّف، باید آن را بگیرند. اما همین روزه اگر در جایى موجب آسیب شدید جسمانى، یا بیمارى و یا تشدید آن گردد، حکم آن لغو مى شود و چنین فردى نباید روزه بگیرد.

در حالى که مرتاض، ممکن است عملى را به این جهت انجام دهد که موجب تقویت اراده شود و کارى ندارد به اینکه این عمل ممکن است براى او ضرر داشته باشد یا نه. به عبارت دیگر بر اساس قاعده کلى «لاضرر و لا ضرار فى الاسلام»، ضرر رساندن و ضرر دیدن در اسلام و احکام آن، قرار داده نشده است. همچنین بر اساس قاعده «لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها»[2]، خداوند براى هیچ کس بیشتر از توانایى اش تکلیف نمى کند. مرتاض این قواعد و اصول را نه تنها مد نظر ندارد؛ بلکه ممکن است برخلاف آن عمل کند؛ به این جهت که مى خواهد با ریاضت، ابعاد روحى و روانى خود را تقویت کند. از همین رو بسیارى از احکام اولیه، ممکن است در مورد عده اى، تغییر کند یا آن تکلیف اولیه از دوش آنان برداشته شود. براى مثال اگر کسى بیمار است و روزه گرفتن براى او ضرر دارد، یا درمان او را به تأخیر مى اندازد و نیز افرادى که مسافر هستند، نباید روزه بگیرند.

سوّم. فرق دیگر مربوط به انگیزه و هدفى است که مرتاض دنبال مى کند. اگر از مرتاض سؤال شود انگیزه و هدف تو از این عمل چیست، ممکن است بگوید: براى تقویت روح، یا به جهت تقویت اراده، یا به دلیل اینکه بتوانم توانایى به دست آورم. اما نخستین شرط روزه این است که روزه دار، باید نیت و قصد «قربت» کند: «انما الاعمال بالنیات»[3]. البته روزه دار نیز ممکن است انگیزه اش دستیابى به بهشت و نعمت هاى بهشتى باشد؛ اما باید قصد «قربة الى الله» کند. او مى خواهد در قالب بندگى، رضایت خدا را به دست آورد و به دنبال آن، از نعمت هاى مادى و معنوى نیز بهره بگیرد. پس در ریاضت هاى الهى، قصد و انگیزه الهى است؛ ولى معلوم نیست مرتاض چنین هدفى را دنبال کند.

چهارم. یکى دیگر از فرق هایى که بین ریاضت هاى غیر دینى و ریاضت هاى دینى وجود دارد، به کارگیرى محصولات و نتایج ریاضت است. یک انسان مؤمن ـ که در قالب عمل به احکام الهى به کمالاتى دست مى یابد ـ هرگز حاضر نیست از این کمالى که به دست آورده، سوء استفاده کند و در راه حرام، آن را به کار گیرد. اما مرتاض ممکن است در اثر ریاضت، توانمندى هایى به دست آورد و در راه غیرصحیح و غیرمشروع از آن استفاده کند. حال ممکن است سؤال شود: مگر مى شود انسانى از طریق ریاضت هاى غیر دینى، به جایى برسد؟

جواب آرى است؛ زیرا ریاضت و نتایج آن، تحت نظام علّى و معلولى قرار دارد؛ یعنى، اگر علت (به مشقّت انداختن جسم) ایجاد شد، معلول (تقویت روح در بعدى از ابعاد) نیز حاصل مى شود. حال این علّت و معلول، ممکن است در قالب یک نظام ارزشى و الهى شکل بگیرد و یا ممکن است خارج از این نظام باشد. درست مثل یک چاقوى تیز که مى توانیم در راه صحیح و یا غلط از آن بهره بردارى کنیم و ممکن است این چاقو از طریق صحیح تیز شده باشد و یا از راه غصبى. بنابراین تقویت روح چیزى شبیه تیز کردن چاقو است. پس در سایه ریاضت هاى دینى، علاوه بر اینکه نفس انسان قدرتمند مى شود و او به کمالاتى مى رسد؛ به سعادت واقعى و جاودان نیز دست مى یابد. این امرى است که با ریاضت هاى غیر دینى حاصل نمى شود.

____________________________

[1]. فرهنگ معین. 

[2]. بقره 2، آیه 286.

[3]. مستدرک الوسائل، ج 1، ص 90.