علمای اسلامی در کتب اخلاقی خود مبحث شکر را از ابعاد گوناگونی مورد بررسی قرار داده اند که برخی از آنها را به اختصار برایتان بیان می نمائیم (1)1- تعریف مفهوم شکر شکر در لغت عرب به معناى اظهار نعمت و نشر و پخش آن، در برابر کفر که فراموش کردن و پنهان نمودن آنست.و در اصطلاح شکر عبارت است از شناخت نعمت ، نعمت دهنده ، و شاد بودن به آن، و عمل کردن به مقتضاى آن شادى به وسیله ستودن او و بکار بردن نعمت در طاعت او.( علم اخلاق اسلامى ج : 4 ص : 297 )2- فضیلت شکر شکر برترین مقامات نیکان و عمده توشه مسافران به عالم نور است، و آن موجب دفع بلا و باعث افزونى نعمتهاست. و از این رو به آن بسیار ترغیب شده است، و خداوند آن را وسیله اى براى زیادى نعمت قرار داده است. خداى سبحان مى فرماید: ما یَفعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُم ان شَکَرتُم وَ آمَنتُم» (نساء، 146) «خدا به عذاب شما چه کار دارد، اگر سپاس دارید و ایمان داشته باشید». و مى فرماید:لَئِن شَکَرتُم لازیدَنَّکُم (إبراهیم، 7) «اگر سپاس دارید نعمت شما را افزون مى کنم». و رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده اند :«خورنده شکر گزار اجرش مانند اجر روزه دارى است که به ثواب خدا چشم دارد، و تندرست سپاسگزار اجرش مثل اجر بیمار صبور است، و غنّى شکر گزار اجرش مانند اجر محروم قانع است». و فرمود: «نعمتها همچون رمندگان وحشى اند، پس آنها را با شکرگزارى در بند کنید». (علم اخلاق اسلامى ج : 4 ص : 303)3- درجات و مراتب شکرعلمای اخلاق برای شکر سه درجه مطرح نموده اند : درجه اول: شناسائى نعمت دهنده امام صادق (ع) مى فرماید: «وَادْنىَ الشُّکْرِ رُؤْیَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللهِ(سفینة البحار 710/ 1 ماده» شکر) کمترین مراتب سپاسگزارى این است که انسان بداند نعمتى که در اختیار دارد از جانب خداوند است». و این همان سپاسگزارى قلبى است که نخستین درجه «شکر» شمرده مى شود. روایت است که: « موسى (ع) عرضه داشت: پروردگارا! آدم (ع) چگونه توانسته است حق نعمت تو را سپاسگزارى کند که خود به دست خویش او را آفریدى و فرشتگان خود را به سجده کردن بر او واداشتى و در بهشت خویش او را مسکن دادى؟ خداوند به موسى (ع) وحى فرمود که آدم (ع) مى دانست این همه از من و به اراده من است و همین شکر او بود.». (جامع الأخبار ص 127 )درجه دوم : شکر زبانی، «شکر زبانی» و تقدیر به وسیله زبان با ذکر «شکرا لله» «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِین» تحقق پیدا می کند و انسان با سپاسگزارى زبانی نسبت به خداوند متعال در واقع لیاقت و شایستگى خود را نسبت به نعمتی که نسیبش شده اثبات مى کند .سوم : شکر رفتاریمرحله دیگر شکر گزارى آن است که انسان نعمت را در جاى خود مصرف کند دانشمندان گفته اند: «الشُّکر صرف العبد ما انعمه الله علیه فیما خلق له» (یعنى یکى از درجات سپاسگزارى این است که هر نعمتى را در جایى بکار ببرید که براى خاطر آن آفریده شده است.(آیة الله جعفر سبحانى، مربى نمونه / به نقل از سایت تبیان) و این امر با بهره گیری هر کدام از اعضاء بدن و توانمندی خود در جهت رضایت خداوند و انجام دستورات او تحقق پیدا می کند. از آن جمله «شکر دست و پا» تلاش برای خدمت رسانی به مردم و کوشش برای رشد و پیشرفت خویشتن است و «شکر چشم» نگاه مهربانانه به پدر و مادر و استاد و… و بهره گیری از چشم برای مطالعات مفید و تلاوت قرآن و… است و همین طور شکر دیگر اعضاء و توانمندیهای انسان.4- چگونه به جا آوردن شکر الهی از دیگر ابعادی که علمای اخلاق بدان پرداخته اند نحوه به جا آوردن شکر الهی می باشد و بهترین شیوه تشکر از الطاف و نعم الهی اینگونه مطرح نموده اند که :اولا : انسان با قلب خود اعتراف کند و بفهمد که این نعمت از جانب خدا به او داده شده است . از امام صادق(ع) روایت شده که : خداوند در پاسخ حضرت موسی(ع) که سؤال می کند خدایا چگونه حق شکر تو را به جا آورم می گوید: یا موسی شکرتنی حق شکری حین علمت ان ذلک منی ; ای موسی تو آنگاه که دانستی نعمتی که در دست توست از من به تو اعطا شده حق شکر مرا به جا آوردی )), (بحارالانوار, ج 13, ص 351). و نیز امام صادق(ع) می فرماید: ((من انعم الله علیه بنعمه فعرفها بقلبه فقد ادی شکرها; هر کس که خداوند به او نعمتی عطا کرد و او با قلب خود فهمید که از جانب خداست شکر آن نعمت را بجا آورده است )), (اصول کافی , ج 2, ص 96) ثانیا مرحله دوم تشکر از خداوند این است که در مرحله عمل از خدا تشکر کند به این گونه که از محارم و گناهان اجتناب کند و اوامر و دستورات الهی را به جای آورد و نعمتی را که خداوند به او عطا کرده (همچون نعمت امنیت و فراغ بال و توان و استعداد و…) در راه طاعت از اوامر و نواهی خداوند بکار گیرد. در مقابل به کار گرفتن نعمت در معصیت خدا, کفران آن است . امام علی(ع) می فرماید: ((شکر المؤمن یظهر فی عمله و شکر المنافق لایتجاوز لسانه ; تشکر و قدردانی مؤمن , در عمل او آشکار می شود اما قدردانی منافق از زبانش تجاوز نمی کند و به مرحله عمل نمی رسد)), (میزان الحکمه , ج 5, ص 146 به نقل از غرر الحکم ).در ادامه این نکته را نیز یادآوری می نمائیم که یکی از راههای شکر الهی بجا آوردن سجده شکر پس از هر نماز می باشد که در روایات توصیه فراوانی نسبت به آن شده است . در روایتی چنین آمده که : هرگاه بنده نماز کند و بعد از آن سجده شکر کند پروردگار عالمیان حجاب را از میان بنده و ملائکه بگشاید پس گوید ای ملائکه من نظر کنید بسوی بنده من که ادا کرد فرض مرا و تمام کرد عهد مرا پس سجده کرد نزد من برای شکر آنچه من بر او انعام کرده ام ؛ ای ملائکه من او را چه باید داد ؟ گویند : پروردگارا رحمت تو . پس فرماید که دیگر چه باید داد ؟ گویند : پروردگارا بهشت تو . باز فرماید که : دیگر چه باید داد ؟ گویند : کفایت مهمات او و برآوردن حاجات او . پس حقتعالی مکرر سؤال نماید و ملائکه جواب گویند : پروردگارا دیگر چیزی نمی دانیم . آنگاه خداوند کریم فرماید : که من او را شکر کنم چنانچه او مرا شکر کرد و اقبال کنم بسوی او بفضل خود و رحمت عظیم خود را در قیامت به او بنمایم. (مفاتیح الجنان – حاشیه (باقیات الصالحات)-در سجده شکر- حدیث صحیح دیگر-173) (3)5- راههایی که می تواند انسان بوسیله آنها همواره در صف شکرگذاران درگاه الهی قرار گیرد برای اینکه انسان بتواند همواره فردی شکر گذار باشد باید موارد ذیل را بطور مدام مد نظر داشته باشد .اوّل: در انواع نعمت هاى آشکار و پنهان خداوند تفکّر نماید . دوّم: انسان در در امور دنیایی به پائین تر از خود نگاه کند ، و در امور دینی و معنوی به بالاتر از خود توجه نماید . سوم اینکه: مردگان و اهل گورستان را به نظر آورد و یاآور شود که نهایت خواسته ایشان آن است که: آنها را به دنیا برگردانند تا در این دنیا عبادات کنند تا اگر گناه کارند از عذاب آخرت نجات پیدا کنند و اگر گناه کار نیستند ثواب بیشتری نصیبشان گردد. پس تصور نماید که خودش یکی از افرادی می باشد که توانسته مجددا به این دنیا باز گردد و فرصتی دوباره پیدا کرده است .چهارم : هر مصیبت و بلایى از بلاهاى دنیا که بر او وارد شود شکر کند که مصیبتى بالاتر از آن به او نرسیده، و بر اینکه بلایى به دین او وارد نشده.( معراج السعادة ج : 2 ص : 810 )——–پی نوشت :1- جهت کسب اطلاعات تکمیلی به مطالبی که در باره همین موضوع در کتابهای ذیل مطرح گردیده مراجعه فرمائید : -راه روشن, ترجمه مهجه البیضاء فیض کاشانی – اخلاق اسلامی, ترجمه جامع السعادات ملا مهدی نراقی – معراج السعاده، ملا احمد نراقی – نقطه های آغاز در اخلاق عملی آیت الله مهدوی کنی – اخلاق در قرآن (3 جلد) مصباح یزدی – خودسازی برای خودشناسی، مصباح یزدی – تهذیب نفس، ابراهیم امینی – از سوی معصومین علیهم السلام مناجات های متعددی نیز در این خصوص نقل گردیده که مناجات شاکرین از مناجات خمسه عشر (که در مفاتیح الجنان آمده ) و همچنین دعاى هجدهم ، دعاى بیست و سوم و دعاى سى و هفتم صحیفه سجادیه در همین زمینه می باشد (مراجعه کنید به ترجمه صحیفه سجادیه(غرویان) ص : 163)3- از سوی معصومین علیهم السلام دستورالعملهای متعددی جهت بجا آوردن شکر الهی ذکر گردیده که می توانید به آدرس های ذیل مراجعه فرمائید – علم اخلاق اسلامى – انتشارات حکمت – نوبت چاپ : چهارم – سال انتشار : 1377 شمسى – ج : 4 – ص : 300- مفاتیح الجنان – نشر روح – چاپ 1383 -باب سوم – آداب سفر ج مردی از اصحاب…- ص 604- مفاتیح الجنان – نشر روح – چاپ 1383 – حاشیه (باقیات الصالحات )-در سجده شکر- حدیث معتبر دیگر- ص 175-179- مفاتیح الجنان – نشر روح – چاپ 1383 – حاشیه (باقیات الصالحات )-تعقیبات مشترکه – دوم -روایت امام صادق علیه السلام – ص89- مفاتیح الجنان – نشر روح – چاپ 1383 – حاشیه (باقیات الصالحات )-در سجده شکر- روایت امام صادق (علیه السلام) – ص172- مفاتیح الجنان – نشر روح – چاپ 1383 – حاشیه (باقیات الصالحات )-ادعیه صباح و مساء – شانزدهم – ص310- مفاتیح الجنان – نشر روح – چاپ 1383 – حاشیه (باقیات الصالحات )-ادعیه هر روز – سند معتبر – ص361- مفاتیح الجنان – نشر روح – چاپ 1383 – حاشیه (باقیات الصالحات )-ادعیه وقت خواب و بیدار شدن – ششم – ص 656