61 سال قبل، در آستانه نوروز سال 1330، ملت ایران آیین باستانی نوروز را همراه با جشن ملی شدن صنعت نفت، با شکوه هرچه تمام‌تر برگزار کرد.

یکی از محققان ابرکوهی در مورد سالروز ملی شدن صنعت نفت به خبرنگار فارس گفت: این پیروزی بزرگ در مقابل استعمار کهنسال بریتانیا برای مردم ما بسیار شیرین بود.

وی افزود: این شیرینی به این دلیل امیدآفرین بود و حلاوتی مضاعف داشت که با وجود اینکه انگلیس در حافظه تاریخی ایرانیان به طمع ورزی، منفعت طلبی و خیانت پیشه‌گی شهرت داشت، اما عمده مصادر حساس سیاسی و اقتصادی کشور را تحت تاثیر و نفوذ خود نگه داشته بود.

قیومی خاطرنشان کرد: این پیروزی بزرگ از جهتی دیگر نیز حائز اهمیت و جالب توجه است، چراکه توسط نمایندگان واقعی و شایسته مردم ایران در مجلس شورای ملی و در راس آنها مرحوم آیت‌الله کاشانی و مرحوم دکتر محمد مصدق و نه پادشاه و دولتمردان منصوب به وی به دست آمده بود.

* 29 اسفند به عنوان فرازی ارزشمند در تاریخ ایران ثبت شد

اگر چه دخالت‌های آشکار و پنهان دول غالب آن روزگار یعنی آمریکا و بریتانیا و تحریم کامل نفت ایران به علاوه برخی از خیره سری‌ها و بی‌تدبیری‌های داخلی نگذاشت تا ملت ایران که بزرگترین سهم را در این پیروزی شیرین داشتند، از منافع اقتصادی آن به طور کامل بهره‌مند شوند اما این ناکامی‌ها و حتی کودتای آمریکایی 28 مرداد باعث نشد تا ملی شدن صنعت نفت و خلع ید استعمار پیر به عنوان یکی از فرازهای درخشان تاریخ معاصر کشورمان ثبت و ضبط نشود.

وی افزود: جریان پیچیده و پرماجرای ملی شدن صنعت نفت ایران از آغاز تاکنون، موضوع طرح‌های پ‍‍پژوهشی عمیق، دقیق و بی‌شماری در داخل و خارج از کشور بوده و هست.

* معضلات پیش رو در بررسی رخداد ملی شدن نفت

قیومی عنوان کرد: به نظر می‌رسد آنچه در سطح مردم، رسانه و روزنامه‌ها از این نهضت، رهبران، عوامل و دستاوردهای آن مطرح می‌شود، دچار دو معضل اساسی و مشکل عمده است که تصویر واقعی این فرآیند را مبهم و تاریک می‌کند.

وی ادامه داد: نخست آنکه در تحلیل‌های رسانه‌ای موجود، غالبا به “جغرافیای زمانی” شکل‌گیری و پیروزی این نهضت اشاره‌ای نمی‌شود این در حالی است که بدون تردید “بذر” این انقلاب تنها در بستری مناسب از شرایط سیاسی و اجتماعی می‌توانست به بار بنشیند.

قیومی اظهار کرد: در مقام مثال موارد ذیل را می‌توان از جمله مهم‌ترین عوامل داخلی یا خارجی موثر در فرآیند ملی شدن صنعت نفت ایران دانست که هر کدام می‌تواند موضوع مقالاتی مستقل باشد.

* مهم‌ترین عوامل در ملی شدن صنعت نفت

وی افزود: ضعف نهاد سلطنت و رواج آزادی‌های نسبی سیاسی در دوران بعد از رضاخان که با قدرت یافتن محمدرضا پهلوی مجدداً به محاق رفت، یکی از این عوامل است. آغاز شکل‌گیری جریانات سیاسی مبتنی بر توده‌ها و با استقلال نسبی از دولت و رایج شدن قراردادهای تنصیف (50-50) درآمدهای نفتی در سطح منطقه نیز از دیگر عوامل موثر در این فرآیند بود.

قیومی خاطرنشان کرد: ضعف نسبی قدرت امپراطوری بریتانیا پس از جنگ دوم جهانی و ظهور قدرت جدید آمریکا، ظهور جدی کمونیسم در ایران و فعالیت قوی حزب توده و آغاز به کار جدی نهادهای بین‌المللی نظیر سازمان ملل متحد، دیوان لاهه و اعتبار و سلامت نسبی آنها در آن دوران (این دو نهاد بین‌المللی در مواجهه میان ایران و انگلستان به نفع ایران رای دادند!) نیز از عوامل موثر در ملی شدن صنعت نفت در ایران بود.

وی افزود: به این عوامل می‌توان به بسیاری دیگر از مسائل مانند فضای رسانه‌ای بسیار مطلوب در داخل و خارج از کشور، رشد آگاهی‌های عمومی از ماجراهای نفت، استعمارگری و حقوق کارگران و کینه انباشته ملت ایران از دولت بریتانیا و…. نیز اشاره کرد.

قیومی خاطرنشان کرد: با این اوصاف برای دستیابی به تحلیل و تصویری دقیق از این جریان در بستر تاریخ باید متوجه بود که علاوه بر صلاحیت رهبران و حمایت‌های مردمی از این نهضت، “جغرافیای زمانی” خاص آن دوران نیز در شکل‌یابی و به ثمر رسیدن این جریان تاثیرگذار بوده است.

* ملی شدن صنعت نفت آتشفشان کینه تاریخی مردم بود

قیومی افزود: نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، آتشفشان کینه تاریخی ملت ایران از امپراطوری بریتانیا بود که با حضور متن جامعه در شهرهای بزرگ و حمایت از نمایندگان قانونی خود در مجلس شورای ملی به ثمر نشست.

برخی از متخصصان و محققان تاریخ نفت ادعا دارند با شکل و شیوه‌ای متفاوت امکان معامله‌ای بهتر بر سر منافع نفتی ایران وجود داشت اما باید دانست “ملی شدن” اساسا یک جریان سیاسی و حتی اجتماعی است و نه لزوماً اقتصادی و بزرگ‌ترین دستاورد این نهضت، احیای حس افتخار و امید در یک ملت است که به طور قطع با هیچ دستاورد اقتصادی قابل قیاس نیست و نباید به هر چیز از پنجره تنگ “اقتصاد” نگریست.

* ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی سنخیت داشت

یادآوری تجانس و سنخیت نهضت ملی شدن صنعت نفت با انقلاب بزرگ اسلامی نیز از نکاتی است که باید به آن توجه نشان داد.

پایگاه و منبع این دو جریان تاریخی (که البته ابعاد و عمق آنها به شدت با یکدیگر متفاوت است) توده‌های مردم دین‌دار و استعمار ستیز ایران اسلامی هستند که آرمان بزرگ آنها “اسلام” و “استقلال” است.

ملت ایران در اسفند 1329 تنها نفت خود را ملی کرد و در ادامه این جریان مبارک در بهمن 57، ملی شدن تمام نظام سیاسی خود را جشن گرفت.

———————

گزارش: رحیم میر عظیم