در شکل گیری و تکون شخصیت و ویژگی های اخلاقی و رفتاری فرزندان، دو عامل عمده دخیل هستند که اولی وراثت (مسائل ارثی) و دومی محیط است. عوامل محیطی، مصادیق و نمودهای متعددی دارد که هر کدام از آنها سهمی در تربیت و شکل گیری شخصیت سالم در فرزندان دارند. عوامل ارثی یعنی ویژگی هایی که از والدین به فرزندان منتقل می شود. در آموزه های دینی توصیه شده همسری شایسته انتخاب کنید تا فرزندانی شایسته داشته باشید.

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) درباره اهمیت همسر و خانواده او در تربیت می فرماید: «از خانواده و دامن شایسته، همسر انتخاب کنید؛ زیرا عِرقْ (نطفه و ژن ها) تأثیرگذار هستند».[ 1. تَزَوَّجوا فی الحِجز الصالح، فانَّ العِرْقَ دسّاسٌ رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص197. الحجز به معنای عفیف، طاهر و خانواده دار آمده است و در لسان العرب به معنای اصل و ریشه.]

در روایت دیگر فرمود: «نیک بنگر که می خواهی فرزندت را در دامن چه کسی قرار دهی (چه کسی را برای مادری انتخاب کنی)؛ زیرا عِرق و خصوصیات ارثی، به صورت ناخواسته و بدون اختیار منتقل می شود و تأثیر می گذارد»[ «اُنْظُر فی ای نصابٍ تَضَعُ وَلَدک، فإنَّ العِرقَ دسّاسٌ»، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج12، ص117.].

همچنین فرمود: «ای مردم! برحذر باشید و بپرهیزید از سبزه زاری که برفراز مزبله و منجلاب روییده باشد!» سؤال شد: ای پیامبر خدا! منظورت چیست؟ فرمود: «بپرهیزید از دختر یا زن زیبایی که در خانواده غیراصیل و پلید رشد کرده باشد»[ «ایّها النّاس! ایّاکم وخضراءَ الدِّمن، قیل: یا رسول اللّه! وما خضراءُ الدِّمن؟ قال: المَرءَةُ الحسناءُ فی منبَتِ السّوء»، الحرالعاملی، وسائل الشیعه، ج20، ص48.]. البته پسر نیز چنین است و باید از خانواد اصیل باشد.

خانواده مانند زمینی است که اگر پاک و مساعد باشد، گیاهان و درختان مفید می رویاند؛ ولی اگر شوره زار و نامساعد باشد، جز خاروخس نصیب انسان نمی شود.

قرآن کریم در تشبیهی زیبا می فرماید:

«وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاّ نَکداً»[ اعراف، آیه58.]؛ «زمین پاک، گیاهش به اذن پروردگار بیرون می آید و گیاهان ارزشمندی می رویاند و از زمین ناپاک و آلوده جز گیاه اندک و بی فایده بیرون نمی آید».

حضرت علی (علیه السلام) درباره ازدواج با افراد احمق (فاقد عقل و شعور کافی) می فرماید: «از ازدواج با افراد احمق و نادان بپرهیزید؛ زیرا هم نشینی با آنان بلاست و فرزندان تباه می شوند».[ «إیاکمْ وتزویج الحمقاء، فانَّ صحبتها بلاء وولدها ضیاع»، الحرالعاملی، وسائل الشیعه، ج20، ص84.]

عوامل محیطی شامل دوستان، همسالان، مدرسه، رسانه های نوشتاری و صوتی و تصویری، محل و منطقه زندگی و خانواده. البته تأثیرگذارترین عامل و عمومی ترین عامل، خانواده است. در میان عوامل خانوادگی، محوری ترین عامل، والدین هستند.

عوامل مؤثر در شخصیت و رفتارها

محیط وراثت (ژنتیک)

محیط اجتماعی محیط جغرافیایی

همسالان

مدرسه برادران و خواهران

خانواده سایر بستگان

پدر و مادر