در پاسخ بیان چند نکته بایسته است: اینکه براى خداوند ضمیر مذکّر به کار رفته است. مانند «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ»، بدین جهت است که از نظر ادبى، ضمیر «هو» براى جنس مذکّر و براى موجودى که نه مذکّر و نه مؤمنث است به کار مى رود اما ضمیر «هى» تنها برای جنس مؤنث و یا مؤنث مجازى و لفظى به کار مى رود مانند آیات شریفه:
«فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى»(1) «همانا بهشت همان جایگاه است».
«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها»(2) «سوگند به نفس و آنچه آن را درست کرد».
از این رو ضمیر «هو» در دو مورد به کار مى رود:
1. در مقابل «هى» و براى موجود مذکّر؛ چه حقیقى و چه مجازى.
2. به معناى جامع میان مذکّر و مؤنث و یا در موجودى که جنسیت خاص مذکّر یا مؤنث در آن لحاظ نشده است (مانند «اله») و یا اینکه هر دو جنس مذکّر و مؤنث در آن لحاظ شده و مدنظر است. پس هنگام اطلاق «هو» بر خداوند، به هیچ وجه پرسش از مذکّر و مؤنث بودن مرجع ضمیر معنایى نخواهد داشت؛ زیرا او جسم ندارد؛ نه مذکّر است و نه مونث و نه چیز دیگرى شبیه به این موارد «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ». با این حال قرآن مجید به زبان مردم نازل شده است و مى بایست که قواعد ادبیات عرب در آن رعایت مى گردید.(3)
پی نوشت ها:
(1) نازعات 79، آیه 41.
(2) الشمس 91، آیه 7.
(3) محمدتقى مصباح یزدى، پرسش ها و پاسخ ها، ج 5، ص 30، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1382.