الف ) پدر و مادر نیز عاق فرزند مى شوند.
پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله فرموده: «چنانچه فرزند عاق پدر و مادر مى شود هر گاه حقوق ایشان را به جاى نیاورد، پدر و مادر نیز عاق فرزند مى شوند هر گاه نیکوکار باشد و حقوق فرزند را رعایت نکنند.»(الخصال/ ترجمه مدرس گیلانى/ ج 1/ 43 ) بله همانگونه که پدر و مادر حقی بر گردن فرزند دارند فرزندان نیز حقی بر پدر و مادر خویش داشته و چنانچه این حق از جانب آنان رعایت نگردد موجب عاق فرزندان می گردد.

ب ) حقوق متقابل والدین و فرزندان
درباره رعایت حقوق پدر و مادر آیات و روایات بسیار است از آن جمله آیه 23 سوره اسراء به کمترین و در عین حال بزرگترین حق والدین اشاره داشته و می فرماید: «وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیما»؛ پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید، هر گاه یکى از آنها یا هر دو آنها نزد تو، به سن پیرى برسند کمترین اهانتى به آنها روا مدار، و بر آنها فریاد مزن، و گفتار لطیف و سنجیده بزرگوارانه به آنها بگو.
خداوند در این آیه بعد از اصل توحید به یکى از اساسى ترین تعلیمات انسانى انبیاء ضمن تاکید مجدد بر توحید اشاره کرده مى گوید:” پروردگارت فرمان داده که تنها او را بپرستید و نسبت به پدر و مادر نیکى کنید” (وَ قَضى رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً).” قضاء” مفهوم مۆکدترى از” امر” دارد، و امر و فرمان قطعى و محکم را مى رساند و این نخستین تاکید در این مساله است.
قرار دادن توحید یعنى اساسى ترین اصل اسلامى در کنار نیکى به پدر و مادر تاکید دیگرى است بر اهمیت این دستور اسلامى. (تفسیر نمونه/ ج 12/ ص 74) علاوه بر این در روایت داریم که مردى خدمت حضرت رسول صلى اللَّه علیه و آله آمد و گفت: مرا وصیت کن فرمود: به خداوند شرک نیاور اگر چه تو را به آتش بسوزانند و عذاب کنند باز هم دل خود را از ایمان خالى مکن و مطمئن باش. دیگر اینکه به پدر و مادرت نیکى کن و آن ها را مورد محبت و احسان خود قرار بده و براى آنها وسائل راحتى فراهم کن چه زنده باشند و چه مرده اگر امر کنند که مال و ثروت خود را در فلان طریق مصرف کن باید اطاعت کنى. (مشکاة الأنوار / ترجمه عطاردى / 149 )
عقوق والدین عبارت است از: خشم آوردن، شکستن دل و آزردن خاطر ایشان به هر نوع که دل ایشان آزرده شود عقوق حاصل می شود و آدمی مستحق عذاب الهی و بلای غیر متناهی می گردد، خواه به زدن باشد یا دشنام دادن یا صدا به ایشان بلند کردن یا تیز بر ایشان نگریستن، این عاق می تواند از جانب فرزندان نیز باشد؛ در حالیکه آنان فرزندان نیکو و شایسته ای هستند و حقوق آنان از جانب والدین رعایت نمی گردد

ج ) حق فرزندان در برابر والدین
بدان که خداوند متعال همان گونه که حقوق پدر و مادر را بر فرزندان واجب فرموده است، همان گونه حق فرزندان را هم بر پدر و مادر واجب فرموده است و این از حکمت خداوند است. (روضة الواعظین / ترجمه مهدوى دامغانى/ 588) و اما حق فرزندت آنست که بدانى که از توست و جزو توست و منسوبست به تو خیر و شر او در دار دنیا، اگر خوبست تو خوبى، و اگر بد است بدى توست، و بدانى که فرداى قیامت از تو سۆال خواهند کرد که چرا فرزندت را خوب بر نیاوردى و حق سبحانه و تعالى را به او نشناسانیدى و او را به طاعت و عبادت الهى نداشتى و او را مدد نکردى، پس مى باید که با او به نحوى سر کنى که بدانى که اگر به او خوبى کرده ثواب خواهند داد تورا، و اگر بدى کرده و بد بر آوردى عقابت خواهند کرد و اقل مرتبه آنست که فرزند خود را از عذاب الهى برهاند به آن که او را به واجبات و محرمات عالم گرداند و چون تا کسى سواد نداشته باشد غالبا فراموش مى کند، از هر چیزى ضرورتر است معرفت کتابت بعد از آن معرفت حق سبحانه و تعالى ، دیگر حسن ادب، دور نیست که مراد از آن تعلیم علوم ادبیّه باشد مثل صرف و نحو و منطق یا علوم نیکو مراد باشد که شامل علم فقه نیز باشد و اگر نباشد داخل معونت بر طاعت است چون طاعت بدون علم طاعت نیست بلکه علم از اعظم طاعاتست و اهم واجباتست. (لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه/ ج 8 /779)
پیامبر (صلوات الله علیه) فرموده اند: از جمله حقوق فرزند بر پدر سه چیز است: نامش را نیکو نهد و به او نوشتن بیاموزد و چون به حد بلوغ رسید، او را همسر دهد. (روضة الواعظین/ ترجمه مهدوى دامغانى/ 588 )
همانگونه که پدر و مادر حقی بر گردن فرزند دارند فرزندان نیز حقی بر پدر و مادر خویش داشته و چنانچه این حق از جانب آنان رعایت نگردد موجب عاق فرزندان می گردد
* سخن آخر
سکونى از امام صادق (علیه السلام) و او از پدرانش نقل مى کند که پیامبر خدا (صلوات الله علیه ) فرمود: بر پدر و مادر در صورتى که فرزندشان صالح باشد رعایت همان چیزى لازم است که رعایت آن بر فرزند لازم است. (الخصال / ترجمه جعفرى/ ج 1/ 91) از این رو همانگونه که عقوق والدین عبارت است از : خشم آوردن، شکستن دل و آزردن خاطر ایشان به هر نوع که دل ایشان آزرده شود عقوق حاصل می شود و آدمی مستحق عذاب الهی و بلای غیر متناهی می گردد، خواه به زدن باشد یا دشنام دادن یا صدا به ایشان بلند کردن یا تیز بر ایشان نگریستن، این عاق می تواند از جانب فرزندان نیز باشد؛ در حالی که آنان فرزندان نیکو و شایسته ای هستند و حقوق آنان از جانب والدین رعایت نمی گردد.
از این روست که پیامبر اکرم صلی الله علیه می فرمایند: «چنانچه فرزند عاق پدر و مادر مى شود هر گاه حقوق ایشان را به جاى نیاورد، پدر و مادر نیز عاق فرزند مى شوند هر گاه نیکوکار باشد و حقوق فرزند را رعایت نکنند»(الخصال/ترجمه مدرس گیلانى/ ج 1/ 43 ) و عقوق والدین و فرزندان، افرادی هستند که در قیامت خداوند از آنان عوضی را نمی پذیرد چنانچه در روایت داریم: سه کسند که روز رستاخیز خداوند از آنها عوضى نمیپذیرد عاق و منت گذار و کسى که تقدیر را تکذیب کند. (نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله) / 405 )
منابع:
1) معراج السعادة/ مرحوم نراقی
2) نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)
3) الخصال / ترجمه مدرس گیلانى / ج 1
4) روضة الواعظین / ترجمه مهدوى دامغانى
5) الخصال / ترجمه جعفرى/ ج 1
6) لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه / ج 8
7)مشکاة الأنوار / ترجمه عطاردى
8) تفسیر نمونه، ج 12