در مباحث فلسفی عقل آخر از سلسله عقول طولیّه را عقل فعّال نامیده اند . عوالم مادون آن را ، فعل او دانسته اند؛ لذا عالم مثال و عالم مادّه وعقول جزئیّه (عقول بشری) هم از ظهورات همین عقل فعّالند.
عقل فعال، عقل دهم در سلسله عقول طولی است و در لسان شرع به نام‌های روح القدس، ‌شدید القوی، جبرئیل و ملائکه مقربین نامیده می‌شود.[1] این عقل فیض دهنده و واسطه در فیض به موجودات . . . است و عقول و نفوس انسانی را از قوه به فعل در می‌آورد و صورتها را به اشیاء و مواد می‌بخشد و نفوس را از مرتبه هیولائی به کمال مستفاد خود می‌رساند.[2]تسمیه این عقل به عقل فعال بدین جهت است که:
اولاً: ایجاد کننده نفوس بشری و خارج کننده آنها از قوه به قعل است.[3]ثانیاً: خودش، از تمام جهات بالفعل است.[4]ثالثاً: ایجاد کننده این عالم و افاضه کننده صورتها بر عالم محسوسات است.[5]عقل فعال بدین علت ضروی است که چون معقولات در نفس، در کمال قوت هستند و به فعلیت درمی‌آیند، پس باید چیزی که یکی از عقول ده‌گانه است و از ماده بودن مبرا است ولی به عالم ماده نزدیکتر است وجود داشته باشد تا منشأ این تحول باشد[6] و آن چیزی نیست جز عقل فعال و این امر پس از آن صورت می‌پذیرد که استعداد نفس به فعلیت درآمد و کامل گردید. در این زمان، نور عقل فعال بر آن اشراق می‌کند و نفس را به مرحله بالفعل می‌رساند و مدرکات و متخیلات آن را «معقول بالفعل» می‌کند.[7]منابع :
[1] . سجادی، ‌سیدجعفر؛ فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ‌ج1، ص 339،
[2] . ملاصدرا شیرازی، صدرالدین محمد؛ الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، قم، مصطفوی، 136ش، چ سوم، ج3، ص 431.
[3] . بوعلی سینا، ‌حسین بن عبدالله؛ دانشنامه علایی، بخش طبیعیات، ‌تهران، دانشگاه بوعلی سینا، ‌1383ش، چ دوم، ص 123.
[4] . سجادی، سیدجعفر؛ فرهنگ معارف اسلامی، تهران، نشر موسسه مترجمان و مؤلفان ایران، 1362ش، چ اول، ‌ج3، ص 321.
[5] . صلبیا، جلیل؛ فرهنگ فلسفی، ترجمه منوچهر صانعی، تهران، ‌نشر حکمت، 1381ش، چ دوم، ص 273.
[6] . طباطبایی؛ محمدحسین؛ نهایه الحکمه، قم، نشر اسلامی، 1422ق، چ شانزدهم، ص 308.
[7] . فرهنگ اصطلاحات اسلامی، ج 3، ص 320.