علی رغم گسترش و نفوذ وسیع قرآن در قلب بسیاری از مسلمانان جهان، اما متأسفانه واقعیات موجود، حاکی از مهجوریت شدید قرآن در جوامع اسلامی می‌باشد که دلایل این موضوع را می‌توان به دو دسته عوامل سیاسی و فرهنگی(داخلی و خارجی) تقسیم کرد:

الف- دلایل سیاسی

1. سیاست خصمانه حاکمان در جوامع مسلمان (داخلی):

در زمان گذشته دوری مردم از معصومین(ع) که خود ناطق و مفسر واقعی قرآن بودند، سبب شد که حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس شکل بگیرد و آن‌ها نیز با سیاست خصمانه‌ای که داشتند، می‌دانستند که اگر مسلمانان بخواهند قرآن را درست بفهمند و به آن عمل کنند، نمی‌توانند حکومت آنان را بپذیرند و مطیع آنان باشند و به همین دلیل قرآن را طوری تفسیر کردند که به نفع حکومت‌هایشان باشد.

این فضا در بعضی دولت‌های اسلامی فعلی و نیز در ایران قبل از انقلاب هم صادق بود. امام خمینی بر این جریان اشاره می‌کند، می‌فرماید: «شیاطین از جمله کارهایی که کردند نگذاشتند که قرآن و اسلام را آن طوری که هست بفهمیم، برای این که یکی از خطرهایی که برای خودشان می‌دیدند، همین بود که اسلام را آن جوری که هست بفهمند به آن روی می‌آورند و برای آنها دیگری مقامی باقی نمی‌ماند.»[ صحیفه نور، ج 6، ص 205، با تخلیص .]

در جای دیگر می‌فرماید: «آن‌ها مطالعاتی که در این بلاد کرده بودند، روحیه گروه‌هایی که در این بلاد زندگی می‌کردند و آیین‌هایی که این‌ها داشتند و کیفیت نفوذ آیین‌‌ها را مطالعه کردند به آنجا رسیدند که نباید بگذارند مسلمین به قرآن تمسک جویند، آنان قرآن را مطالعه کرده فهمیدند که قرآن کتابی است که اگر مسلمانان به آن پیوند بخورند، آنان را که قصد سلطه بر مسلمانان را دارند، کنار خواهند زد، چرا که قرآن می‌فرماید: « لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً»؛ خداوند هرگز بر [زیان] مؤمنان برای کافران راه [تسلطی] قرار نداده است.»[ نساء، 141. ]

بنابراین یکی از علل دوری مسلمانان،‌ سیاست خصمانه جدایی مردم از اهل بیت (ع) جدا کردن مردم از قرآن بوده است؛ زیرا مسلمین با تمسک بر قرآن و آشنایی کامل با مضامین و مفاهیم آن بیدار شده و موجب فرو پاشی چنین نظام‌های با روحیه مستبدانه شدند.[ صحیفه نور، ج 3، ص 3 و 4 با تلخیص .]

2. توطئه و تبلیغات غربی‌ها و غیر مسلمانان (خارجی)

توطئه غیر مسلمان‌ها از زمانی شروع شد که آنان در جنگ‌هایی صلیبی در قرن پنجم به دنبال شکست متعدد خود از مسلمانان، به منظور فهم دلایل پیروزی مسلمانان و شکست خود، به مطالعه متون اسلامی و دینی به ویژه قرآن پرداختند و فهمیدند که در قرآن،‌ آیات جهاد و شهادت و عزت مسلمانان وجود دارد، در آن احکامی هست که مسلمانان بر طبق عمل به آن صاحب عزت و قدرت می‌شوند به همین دلیل آگاهانه تصمیم گرفتند تا قرآن را از مسلمانان جدا کنند و به دنبال آن تبلیغات وسیعی در جوامع اسلامی به راه انداختند که قرآن عامل عقب ماندگی مسلمانان است. این تبلیغات نیز در جدایی مسلمانان از قرآن بی‌تأثیر نبوده است.

ب- دلایل فرهنگی دوری مسلمین از قرآن

1. خود کم بینی مسلمانان

مسلمانان جوامع اسلامی، متأسفانه، مرعوب پیشرفت‌های روز افزون غربی‌ها شده و علل پیشرفت و توسعه را در تمسک و توسل به علوم غربی و فرهنگ آن می‌بینند برای آن که علت ضعف و عقب ماندگی خود را در دوری از قرآن بدانند. عده‌ای روشن فکرنما، قرآن و تعلیمات آن را کهنه تصور کرده و قرآن را از صحنه خارج می‌نمایند.

امام خمینی بر این حادثه تلخ نیز اشاره می‌کند: «تبلیغات سوء دشمنان مبنی بر کهنه و افیون بودن تعلیمات قرآن، چنان آن را از صحنه خارج نمود که گویی قرآن نقشی برای هدایت ندارد. و کار به جایی رسید که مع الاسف به دست دشمنان توطئه‌گر و دوستان جاهل قرآن، این کتاب سرنوشت ساز نقشی جز درگورستان‌ها و مجالس مردگان نداشت و ندارد.»[ وصیت نامه الهی سیاسی، ص 2 .]

به این عنوان عده‌ای از مسلمانان که بیشتر طبقه روشن فکر می‌باشند به منابع غنی خود مثل قرآن بی‌توجه شده و در نظریه پردازی‌ها و تحقیق به منابع غربی بیش از پیش توجه می‌کنند. به طوری که در بعضی مراکز علمی هر چه تحقیقی منابع غربی بیشتر داشته باشد، از قوت علمی اثر به شمار آمده و برعکس اگر منابع اسلامی مثل قرآن و نهج البلاغه باشد برایش اهمیت قائل نمی‌شوند.

امام خمینی فرمودند: «مشکل بزرگ مسلمین این است که قرآن کریم را کنار گذاشته و تحت لوای دیگران در آمده اند.»[ صحیفه نور، ج 13، ص 124 .]

2. فضای حاکم بر ارزش‌های جوامع اسلامی

متأسفانه در جوامع امروزه ارزش‌ها جایگاه خاص خود را از دست داده‌اند، و آن ارزشی که رشته‌های دیگر در بین مردم دارد، رشته‌های قرآن و به تعبیری مفسر قاری قرآن و معلم قرآن بودن ندارد این موضوع سبب شده که مردم بیشتر به رشته‌ها و معلومات عوام پسندانه روی آورند و قرآن و رشته‌های آن مهجور بماند، استاد شهید مطهری می‌فرماید: «قرآن در میان خود ما مهجور است. اگر کسی علمش علم قرآن باشد و تفسیر قرآن را کاملاً بداند، در میان ما چندان احترامی ندارد، اما اگر کسی «کفایه» (درس اصول) آخوند ملا کاظم خراسانی را بداند یک شخص محترم و یا شخصیتی شمرده می‌شود. عجیب است که اگر کسی عمر خود را صرف قرآن کند به هزار سختی و مشکل دچار می‌شود از نان، زندگی، شخصیت، احترام و از همه چیز محروم می‌شود، اما اگر عمر خود را صرف کتاب‌هایی از قبیل کفایه کند صاحب همه چیز می‌شود در نتیجه هزاران نفر پیدا می‌شوند به طرف کفایه بروند؛ اما چندان کسانی که قرآن را به درستی بدانند پیدا نمی‌شود.»[ شهید مطهری، ده گفتار، ص 219-223 .]

امروزه مردم به رشته‌هایی روی می‌آورند که در آینده درآمد زیاد داشته باشد نه اینکه معنویت بیاورد،‌ به همین علت از قرآن دوری می‌کنند.

3. طبیعت و خلق و خوی انسان‌ها

طبیعت انسان در صورت عدم مراقبت از آن چونان است که می‌خواهد آزاد باشد و بیشتر به تفریحات و سرگرمی‌های دنیوی مشغول شود. اقتضای چنین طبیعتی رفتن در پی هوا و هوس است. قرآن دقیقا به دنبال کنترل این خوی استکباری و انانیت بشر می‌باشد که برخی افراد برای حفظ یله و رها بودن خود از آموزه‌های قرآن دوری می‌کنند.

4. زندگی ماشینی و تمدن جدید

زندگی ماشینی و تمدن جدید به همان مقدار که زندگی انسان‌ها را از لحاظ ظاهری و مادی راحت کرده است؛ اما به لحاظ معنوی زندگی او را بیشتر درگیر و پیچیده نموده است. مسلمان‌ها هم از این خصیصه استثناء نیستند، طبیعت زندگی ماشینی سبب دوری آنها از کلام الهی یعنی قرآن شده است.

5. جهالت مسلمین؛ جایگاه قرآن

واقعیت آنست که مسلمانان با تمام وجود به معنا و معارف واقعی قرآن نرسیده‌اند، در صورتی که معارف و نکته‌های ظریف آن برای مسلمین تفسیر و تبیین شود و آنان متوجه این نکته بشوند که درمان همه دردهای او در قرآن کریم نهفته است، بی‌شک معرفت آن‌ها نسبت به قرآن افزایش یافته و به آن اقبال خواهند نمود. آیاتی از قرآن که مردم را بیشتر به تفکر و تدبر در آیات و پدیده‌های طبیعی نموده است، سور و آیاتی که هر کدام خواص ویژه‌ای برای دردهای جسمانی و معنوی بشر دارند، همه از افق درک مسلمین به دور مانده است و این‌ها دلایل دوری مسلمین و روی گردانی آن‌ها شده است.

بنابراین دلایل دوری مسلمین از قرآن به دو شاخه سیاسی و فرهنگی تقسیم می‌شود. در شاخه سیاسی آن عوامل توطئه و تبلیغات غربی استعماری، خارجی و سیاست خصمانه حاکمان جوامع مسلمان و دلایل فرهنگی، خود کم بینی مسلمانان، فضای حاکم بر ارزش‌های جوامع مسلمان، طبیعت و خلق و خوی انسان‌ها عدم آشنایی کافی مسلمین از جایگاه واقعی آن، و تمدن جدید و زندگی ماشینی می‌توانند مجموعه عوامل دوری مسلمانان از قرآن باشند.