براساس تحقیقی که کردم این روایت در کتاب شریف «تنبیه الخواطر و نُزهة النواظر معروف به «مجموعة وَرّام» اثر مسعود بن عیسی بن ابی فراس ورّام محقق و محدث بزرگ شیعه در قرن ششم هجری(م605 هـ) در الجزء الأول فی صفة المساءلة، و همین طور در مسند احمد بن حنبل، جلد 3 صفحه224، از منابع معتبر اهل سنت، به شرح زیر نقل شده است:
قَالَ نَبِیُّ اَللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِجَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَا لِی لَمْ أَرَ مِیکَائِیلَ ضَاحِکاً قَطُّ قَالَ مَا ضَحِکَ مِیکَائِیلُ مُنْذُ خُلِقَتِ اَلنَّارُ .
پیامبر خدا(صلّى الله علیه و آله)به جبرئیل فرمود: «چرا من هیچ وقت میکائیل را خندان ندیده‌ام‌؟عرض کرد:میکائیل از زمانى که آتش دوزخ را آفریدند هرگز نخندیده است». (1)
لازم به ذکر است این کتاب احادیث اخلاقی شیعی را جمع آوری کرده است. همچنین سایر منابع مانند جامع السعاده و … از این کتاب نقل کرده اند.
نام حضرت میکائیل یک بار در قرآن مجید در آیه: «مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ»(2) در کنار نام جبرئیل، آمده است؛ و از همین آیه استفاده مى شود که او از فرشتگان بزرگ و مقرب خداست.
در روایات متعددی از او به عنوان یکی از چهار فرشته مقرب و بزرگ الهی یاد شده است. جـبـرئیـل فـرشـتـه عـلم و مـتـوجـه سـازنـده مـجـردات ، کـه بـه فـهـم و تـعـقـل ادراک می‌کنند . مـیـکـائیـل فـرشـتـه ارزاق اسـت . اسـرافـیـل فـرشته زنده گردانیدن و عزرائیل فرشته میراندن و ترقی دهنده مواد از صور پایین‌تر به کامل‌تر است . سایر فرشتگان تحت ریاست این چهار فرشته‌اند.
معنای میکائل در لغت عربی معادل عبدالله – بنده خدا- یا عبید الله – بنده کوچک خدا- است.
در ذیل تفسیر آیه «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً» (نازعات/5) بعضی از مفسرین گفته اند: مراد از مدبّرات امر، چهار فرشته مامور تدبیر امر دنیا، یعنى جبرئیل و میکائیل و عزرائیل و اسرافیل هستند، که جبرئیل امر بادها و لشکریان و وحى را، و میکائیل امر باران و گیاهان را به عهده دارد، و عزرائیل متصدّی قبض نفوس است، و اسرافیل مامور رساندن دستورات الهى به آن سه فرشته و نیز مامور دمیدن در صور است برای برپا نمودن قیامت. (3)
در روایتی نقل شده که على بن ابى طالب علیهما السلام فرمود: رسول خدا «صلی الله علیه و آله» سوره «سبح اسم ربک الاعلى» را دوست مى داشت و اولین کسى که «سبحان ربى الاعلى» گفت، میکائیل بود.(4)
برای یافتن پاسخ مناسب به سوال شما بعد از پیدا نمودن اصل حدیث و منبع آن، باید با ماهیت و برخی وظایف ملائک هم آشنا شد. ماهیت برخی از مخلوقات خداوند متعال، شهوت محض است. و جز شهوت از نعمت عقل برخوردار نیستند. ملائک و فرشتگان اللهی، عقل محض و عقول خالص هستند یعنی از شهوت و عوارض آن برخوردار نیستند. انسان ها هم از عقل و هم از شهوت برخوردارند. و این تفاوت انسان ها با سایر مخلوقات خداوند متعال است.
وقتی خداوند متعال جهنم را آفرید برای ملائک و فرشتگان نبوده است. چرا آنان از عقل محض برخوردارند و دچار خطا نمی شوند تا عذاب و عقابی مانند جهنم داشته باشند. حیوانات هم به دلیل اینکه فاقد عقل و درک و شعور هستند دارای اختیار نبوده و عذاب و پاداش برای آنان معنا ندارد. تنها مخلوقی که جهنم یا بهشت می توانند برای عذاب و پاداش او معنا و مفهوم داشته باشد انسان است.
برخی ملائک اللهی مانند میکائیل، جبرائیل یا … از آنجا که عقول محض هستند به برخی از احوالات انسان در قبر، برزخ و قیامت آگاهی دارند. به همین دلیل برای غفلت انسان از سرنوشت خود، تلاش نکردن برای دوری از جهنم، تلاش نکردن برای کسب رضایت خداوند متعال، تلاش نکردن برخی از انسان ها برای به دست آوردن بهشت و … حسرت خورده و برای همیشه به حال انسان با آن همه توانایی خدادادیش، گریه می کنند و یا دلسوزان هستند.
پاورقی ها:
(1) تنبیه الخواطر و نُزهة النواظر معروف به «مجموعة وَرّام» اثر مسعود بن عیسی بن ابی فراس ورّام (م605 هـ) الجزء الأول فی صفة المساءلة.
(2) سوره بقره / آیه 98.
(3) ترجمه المیزان، ج 20، ص: 293.
(4) ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 27، ص: 15.