غروب دوباره آفتاب گردشگری ایران

روزنامه اعتماد نوشت: به دنبال بازتاب جهانی برخورد با اعتراضات و اغتشاشات در برخی از شهر‌های ایران طی هفته‌های اخیر، بسیاری از گردشگران خارجی که تور‌هایی به مقصد ایران خریداری کرده بودند، سفر خود را لغو کردند.

خبر لغو گسترده تور‌های گردشگری ورودی به دلیل ناآرامی‌های ایران، اولین‌بار توسط ابراهیم پورفرج؛ رییس جامعه تورگردانان ایران اعلام شد. ۱۲ مهر ماه امسال، حدود سه هفته بعد از آغاز اعتراضات و اغتشاشات در واکنش به جان باختن مهسا امینی (دختر ۲۲ ساله سقزی که پس از دستگیری توسط گشت ارشاد در شهر تهران و انتقال به بازداشتگاه وزرا، دچار مرگ مغزی شد و روز ۲۵ شهریور فوت کرد)

پورفرج در گفتگو با خبرگزاری ایلنا گفت: «اعتراضاتی که ازسوی برخی ایرانی‌ها در شهر‌های خارجی درخصوص کشورمان شاهد هستیم، سبب ایجاد تغییراتی در تصمیم گردشگران برای سفر به ایران شده چنانکه در حال حاضر برخی تور‌های ورودی تحت‌تاثیر این القائات سفر خود را به ایران کنسل کرده‌اند.»

همان روز و ساعاتی بعد از اعلام پورفرج، محمدعلی فرخ‌مهر؛ رییس جامعه حرفه‌ای هتل، هتل آپارتمان و پانسیون استان تهران در گفتگو با خبرگزاری تسنیم، از لغو ۷۰ درصدی رزرو هتل‌ها و مراکز اقامتی از زمان آغاز اعتراضات و اغتشاشات خبر داد و گفت: «مطابق بررسی‌ها و گزارش‌های دریافت شده از هتل‌های فعال در تهران، بخش قابل‌توجهی از گردشگران و به صورت کلی مسافران خارجی، به واسطه شرایط اخیر رزرو قبلی خود را لغو کرده یا برنامه سفر خود را به تعویق انداخته‌اند.»

۵ روز بعد از انتشار این اخبار، محسن حاجی سعید؛ رییس هیات‌مدیره تشکل حرفه‌ای راهنمایان گردشگری با جزییاتی بیشتر در گفتگو با خبرگزاری تسنیم گفت که به دنبال اتفاقات اخیر، تمام تور‌های گردشگری ورودی از مبدا کشور‌های آلمان، اسپانیا، امریکای‌جنوبی، برزیل و استرالیا به‌طور کامل لغو شده است.

حاجی سعید، عددی از تعداد تور‌های گردشگری ورودی لغو شده به مقصد ایران نگفت، اما تعدادشان را «بسیار بالا و قابل توجه» ذکر کرد و اشاره داشت که علاوه بر تور‌های لغو شده، بسیاری از کشور‌ها هم با انتشار اطلاعیه‌ای مبنی بر توصیه عدم سفر به ایران، اتباع خود را از سفر انفرادی به ایران منصرف کرده‌اند.

اشاره حاجی سعید به توصیه برخی دولت‌ها به انصراف از سفر انفرادی به ایران در هفته‌های اخیر، متمم همان خبری است که طی روز‌های گذشته در خبرگزاری‌های خارج از کشور منتشر شد و حکایت از آن داشت که به دنبال آغاز اعتراضات و اغتشاشات در تمام شهر‌های ایران، دولت‌های آلمان، فرانسه، هلند، اتریش، بلژیک، اسپانیا و ایتالیا به شهروندان خود هشدار داده‌اند که از سفر به ایران خودداری کرده یا در صورتی که در ایران هستند، به سرعت خاک این کشور را ترک کنند.

وزارت امور خارجه ایالات متحده امریکا هم ۲۰ روز قبل و در هفته‌های اول بعد از آغاز اعتراضات و اغتشاشات در ایران، در بخش توصیه‌ها و محدودیت‌های سفر به نقاط پرخطر جهان، در مورد ایران هشدار سطح ۴ را مطرح و توصیه به لغو سفر داشت.

اخبار و اظهارات فعالان حوزه سفر درباره توقف ورود گردشگر خارجی به ایران به دلیل ناآرامی‌های اخیر از‌سوی مسوولان وزارت میراث فرهنگی هم تایید شد.

علی‌اصغر شالبافیان؛ معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی، روز‌های پایانی مهر ماه در گفتگو با خبرگزاری ایلنا تایید کرد که «انتشار تصاویر از ناامنی در ایران در رسانه‌های خارجی در تور‌های ورودی از کشور‌های اروپایی تاثیر گذاشته و حتی می‌تواند در جذب گردشگران و تماشاچیان جام جهانی قطر ۲۰۲۲ که برنامه‌ریزی‌های لازم برای آن انجام شده، تاثیر داشته باشد. آنچه این روز‌ها در عرصه بین‌الملل مخابره و ترویج شده روی تصمیم گردشگران در سفر به ایران تاثیرگذار خواهد بود و ما هم معتقد هستیم که اتفاقات اخیر بخش گردشگری ایران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.»

ناآرامی‌های اخیر البته تنها دلیل کاهش گردشگران ورودی از مبادی اروپا و حتی تماشاچیان جام جهانی نیست. مجموع عواملی دست به دست هم داده تا کشور ایران؛ با وجود تعداد آثار و ابنیه تاریخی و جایگاه مهمی که در فهرست یونسکو دارد، مقصد محبوبی برای گردشگران اروپایی و به ویژه توریست‌های جوان نباشد.

فعالان عرصه گردشگری هم به این دلایل واقفند چنانکه کمتر از یک ماه قبل، رییس جامعه تورگردانان ایران به خبرنگار ایلنا گفته بود: «مسوولان گردشگری همواره عنوان می‌کنند که سفر به ایران ارزان است درحالی‌که قیمت سفر به ایران نسبت به سفر به کشور‌های منطقه به هیچ‌وجه ارزان نیست.

ایران نسبت به آذربایجان، پاکستان و حتی ترکیه گران‌تر است. هزینه حمل‌ونقل که سه سال قبل روزی حدود ۹۰۰ هزار تومان بود و این اواخر به یک میلیون و دویست هزار تومان رسیده بود، طی چند ماه اخیر به ۴ تا ۴ و نیم میلیون تومان رسیده و نرخ حمل‌ونقل، ۴ برابر شده است.

اتاق ۷۵۰ هزار تومانی در هتل ۵ ستاره، حدود ۳ و نیم میلیون تومان شده و هزینه غذا از ۱۷۰ هزار تومان به ۸۰۰ هزار تومان رسیده. هزینه خدمات حوزه گردشگری طی چند ماهه اخیر بیش از ۳ برابر شده درحالی که رشد نرخ دلار طی سال جاری حدود ۷درصد بوده، اما در مقابل آن شاهد افزایش ۳۰۰ برابری قیمت خدمات گردشگری هستیم.

در چنین شرایطی چگونه می‌توان گفت ایران ارزان است؟ اصلا این‌گونه نیست. بسته‌های سفر به ایران گران‌ترین بسته در منطقه هستند. گردشگر ایرانی به جای سفر به کیش ترجیح می‌دهد به ترکیه سفر کند، چراکه نه تنها نرخ سفر به ترکیه از سفر به کیش مناسب‌تر است بلکه خدمات و امکانات بیشتری نیز دریافت می‌کند. بنابراین تماشاچیان جام جهانی قطر هم به ایران سفر نمی‌کنند، چون عموما ورزشکار و جوان هستند و ایران مقصد گردشگران جوان نیست.»

فاجعه شکست در هدفگذاری برای میزبانی تماشاچیان جام جهانی فوتبال، اوایل هفته قبل آشکار شد وقتی جمشید حمزه‌زاده؛ رییس هیات‌مدیره جامعه هتلداران حرفه‌ای کشور به خبرنگار تسنیم گفت که «با وجود تمهیدات برای اسکان و پذیرایی از ۲۰ هزار تماشاچی جام‌جهانی قطر، تاکنون (تا روز ۲۶ مهر ۱۴۰۱ و ۳۳ روز پیش از آغاز جام جهانی قطر) حتی یک رزرو نیز از سوی تماشاگران جام‌جهانی قطر در ایران انجام نشده است.»

تمهیدات اسکان بابت درآمدزایی از تماشاچیان جام جهانی قطر از سال گذشته آغاز شده بود و طبق گفته حمزه‌زاده، از ابتدای امسال هماهنگی‌هایی صورت گرفت که ۸ هزار تخت در مراکز اقامتی جزیره کیش و ۱۲ هزار تخت در سایر شهر‌های استان‌های هرمزگان، بوشهر، فارس و تهران برای گردشگران ورودی از مبدا قطر آماده شود، اما حالا و کمتر از یک ماه تا آغاز جام جهانی فوتبال آن‌هم در فاصله ۲۷۵ کیلومتری مرز دریایی ایران معلوم شده که اغلب تماشاگران مسابقات فوتبال ترجیح داده‌اند هزینه گران اقامت در قطر را بپردازند یا در فراغت بین مسابقات، عازم کشور‌های دیگری شوند که مشوق‌های جذاب‌تری برای‌شان درنظر گرفته، اما به خاک ایران پا نگذارند.

چند روز قبل به نقل از کمیته عالی تحویل و میراث قطر اعلام شد که ۱۳۰ هزار اتاق در مراکز اقامتی و دو کشتی کروز پهلو گرفته برای تماشاگران مسابقات آماده شده و هر شب اقامت در این اتاق‌ها حداقل ۲۶۰۰ پوند هزینه خواهد داشت مگر آنکه تماشاچیان در گروه آن ۳۶۰۰ مسافر خوش‌شانسی باشند که موفق به رزرو در دهکده چادری نزدیک به محل برگزاری مسابقات شوند که در این صورت شبی ۱۸۴ پوند برای اقامت خود می‌پردازند.

یک روایت ۲۵ ساله؛ مرور صعود و فرود صنعت گردشگری ایران

بانک جهانی اخیرا در گزارشی روند ۲۵ ساله صنعت گردشگری در ایران (۲۰۲۰ – ۱۹۹۵ / ۱۳۷۴ – ۱۳۹۹) را بررسی کرده است. طبق این گزارش، ورود گردشگر خارجی از سال ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۲۰ با رشد محسوس رو به افزایش بوده است.

سال ۱۳۷۴ مجموع گردشگر خارجی ورودی به ایران ۴۵۲ هزار نفر بوده است.

سال ۱۳۷۶ و در اولین سال فعالیت دولت اصلاحات، تعداد گردشگر خارجی ورودی به کشور با رشد ۱۲۳ درصدی به یک میلیون و ۸۰۰۰ نفر افزایش یافت.

سال ۱۳۸۵، ورود ۲ میلیون و ۷۳۵ هزار گردشگر خارجی در پایانه‌های مرزی کشور ثبت شد.

تا سال ۱۳۸۸ و به مدت سه سال، ورود گردشگر خارجی به ایران روند کاهشی داشت.

سال ۱۳۸۸، تعداد گردشگران خارجی به کشور با کاهش ۲۲.۶ درصدی به ۲ میلیون و ۱۱۶ هزار نفر رسید.

از سال ۱۳۸۹، روند ورود گردشگر خارجی به کشور صعودی شد و رونق صنعت توریسم تا سال ۱۳۹۴ ادامه یافت.

سال ۱۳۹۴ با افزایش ۱۰۵۸.۶ درصدی نسبت به سال ۱۳۷۴، ورود ۵ میلیون و ۲۳۷ هزار گردشگر خارجی به کشور ثبت شد.

در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ افت قابل‌توجهی در ورود گردشگر خارجی رخ داد. سال ۱۳۹۶، تعداد گردشگر ورودی به کشور به ۴ میلیون و ۸۶۷ هزار نفر رسید.

سال ۱۳۹۷، ورود ۷ میلیون و ۲۹۵ گردشگر خارجی در پایانه‌های مرزی کشور ثبت شد.

سال ۱۳۹۸، رشد ۱۹۱۵ درصدی گردشگر خارجی نسبت به سال مبدا (۱۳۷۴) به دنبال ورود ۹ میلیون و ۱۰۷ هزار توریست به کشور رقم خورد.

سال ۲۰۲۰ آمار گردشگر ورودی با کاهش ۸۳ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۹ به یک میلیون و ۵۵۰ هزار نفر رسید.

علت نوسانات ورود گردشگر خارجی به ایران

نگاهی به نقطه‌های اوج و فرود آمار گردشگران ورودی در این بازه ۲۵ ساله نشان می‌دهد که شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور بر رونق و رکود صنعت توریسم ایران تاثیرگذار بوده است. چنانکه روی کار آمدن دولت اصلاحات و طرح «گفت‌وگوی تمدن‌ها» مبدا افزایش ورود گردشگران خارجی به کشور است.

گرانی ارز و آغاز تحریم‌های اقتصادی و اختلال در روابط دیپلماتیک ایران با اتحادیه اروپا از سال ۱۳۸۶ هم در رکود صنعت گردشگری تاثیرگذار بود چنانکه سال ۱۳۸۶ تعداد گردشگران ورودی نسبت به سال پیش از آن، ۵۱۶ هزار نفر کاهش داشت. حوادث سال ۱۳۸۸ و بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری دهم، برش دیگری از فرود آمار گردشگر ورودی به ایران است چنانکه تعداد گردشگر به کشور نسبت به سال اوج این دهه (سال ۱۳۸۵ و سال آغازین فعالیت دولت نهم) با کاهش ۲۲ درصدی به عدد دو میلیون و ۱۱۶ هزار نفر رسید.

در فاصله سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴، ایام رونق صنعت گردشگری ایران است. با وجود آنکه افزایش دوباره قیمت ارز و تشدید تحریم‌های اقتصادی در فاصله سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱ و تاثیرات منفی در درآمد‌های ارزی کشور علاوه بر نارضایتی‌های اجتماعی و سیاسی، فضای جامعه عمومی را ملتهب و ناآرام کرده بود، اما صنعت گردشگری فعال بود و رونق ورود توریست ادامه داشت.

روی کار آمدن دولت یازدهم که سایه‌ای از دولت اصلاحات بود، توریست‌های خارجی را به تجدیدنظر برای سفر به ایران واداشت. استقبال گردشگران خارجی از سفر به ایران، همزمان شد با اقدامات برای به ثمر رساندن معاهده بین‌المللی برجام. سال ۱۳۹۴، نقطه اوج دوباره‌ای در صنعت گردشگری کشور است که تعداد گردشگران ورودی نسبت به دو دهه پیش از آن به رشد بی‌سابقه‌ای رسید و ۵ میلیون و ۲۳۷ هزار مسافر خارجی راهی ایران شدند، اما دو سال پس از آن (۱۳۹۶) باز هم شاهد افول این صنعت هستیم که این رکود در نیمه اول سال، ارتباط مستقیم با تحرکات اجتماعی و سیاسی مرتبط با انتخابات ریاست‌جمهوری دوازدهم داشت و در نیمه دوم سال، بازتاب جهانی التهابات گسترده اجتماعی مرتبط با مشکلات معیشتی، کاهش ورود گردشگر نسبت به سال‌های پیش از آن را رقم زد. رونق دوباره ورود گردشگر خارجی به کشور که اعداد باورنکردنی در کارنامه صنعت توریسم ایران به‌جا گذاشت مربوط به سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ است.

به استناد گزارش بانک جهانی، طی سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ در مجموع بیش از ۱۶ میلیون گردشگر خارجی وارد ایران شد درحالی که به دنبال خروج دونالد ترامپ؛ رییس‌جمهوری سابق ایالات‌متحده از معاهده بین‌المللی برجام (اردیبهشت ۱۳۹۷) ابهام در سرنوشت همکاری‌های اقتصادی و مشترک اتحادیه اروپا و ایران در هاله‌ای از ابهام بود و به دنبال بازگشت تحریم‌های اقتصادی از پاییز همان سال، به نظر می‌رسد توریست‌های اروپایی و آسیایی می‌خواستند از فرصت باقی‌مانده تا عملیاتی شدن تهدید‌های رییس‌جمهور وقت ایالات‌متحده درباره تبعات همکاری بین‌المللی با ایران سود ببرند.

رونق ورود گردشگران خارجی به ایران تا آبان ۱۳۹۸ هم ادامه داشت، اما فاجعه تلخ شلیک به هواپیمای اوکراینی و جان باختن ۱۷۶ انسان بی‌گناه در این شلیک مرگبار، تیر خلاص به گردشگری ایران بود. به دنبال تیره شدن آسمان مناسبات دیپلماتیک ایران با دولت‌های غربی و اتحادیه اروپا، روز‌های پایانی دی‌ماه ۱۳۹۸ حرمت‌الله رفیعی؛ رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران، از لغو تمام تور‌های گردشگری از مبدا بلوک غرب به مقصد ایران خبر داد و در توضیحات جزیی‌تری گفت: «صددرصد تور‌های ورودی از امریکا و کانادا، ۸۰ درصد تور‌های استرالیا و حوزه اقیانوسیه، ۶۰ درصد تور‌های ورودی از اروپا و ۶۰ درصد تور‌های ورودی آسیا سفر خود به مقصد ایران را لغو کرده‌اند.»

حالا باز هم ابر‌های تیره به آسمان گردشگری ایران بازگشته و معلوم نیست تا چند وقت باید چشم‌انتظار دمیدن آفتاب باشیم. هفته گذشته، رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران گفت که در فاصله ۲۵ شهریور تا ۲۵ مهر، حدود ۹۰درصد سفر گردشگران خارجی به ایران لغو شده است.

دو روز قبل، یک رسانه وابسته به جناح اصولگرایان به نقل از مقامات وزارت میراث فرهنگی و وزارت امور خارجه اعلام کرد که «برخلاف فضاسازی‌های اخیر و تبلیغ غربی‌ها برای ایران‌هراسی، رونق صنعت گردشگری همچنان پابرجاست چنانکه در فاصله شهریور تا مهر امسال و در ایام اعتراضات و اغتشاشات در ایران، بیش از ۳۷۷ هزار تبعه خارجی به کشور وارد شده‌اند و بیش از ۸۸ هزار ویزا هم در این بازه زمانی صادر شده علاوه بر آنکه ورود بیش از ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر در بازه زمانی آبان ۱۴۰۰ تا شهریور ۱۴۰۱ هم در پایانه‌های مرزی کشور به ثبت رسیده است.»

از آنجا که هنوز در ایران فاقد حساب اقماری برای ثبت دقیق گردشگران ورودی هستیم و ارقام این صنعت هم به درد مشترک باقی رسته‌ها به دلیل کوتاهی غیر‌قابل توجیه ۴ دهه‌ای دولت‌ها در ایجاد نظام آمارگیری دقیق و شفاف و متقن گرفتار است، اعداد ادعا شده در گزارش این رسانه هم ولو اینکه توسط مقامات رسمی اعلام شده باشد، قابل اعتماد کرد چنانکه چندی قبل هم رییس هیات‌مدیره تشکل حرفه‌ای راهنمایان گردشگری، آمار‌های اعلامی رسمی از تعداد ورود گردشگران خارجی به استناد تعداد صدور روادید برای ورود به ایران را غیرقابل استناد دانست و گفت: «قطعا تعداد صدور روادید بیانگر گردشگران ورودی به کشور نیست؛ چراکه در حقیقت درصد زیادی از این آمار‌ها اساسا گردشگر محسوب نمی‌شوند.»