مراد از قیاس عبارت از الحاق موضوع فاقد حکم قرآن و سنت است به امری که برخوردار از حکم قرآن یا سنت باشد. به خاطر وصف مشترک و شباهتی که بین آن دو موضوع به نظر می رسد. برخی از فقها و بنیانگذاران مذاهب فقهی اهل تسنن قیاس را همانند کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله یکی از طرق حکم شناسی و تشخیص حلال از حرام و مجاز از ممنوع می باشد. و به عبارت دیگر: قیاس برای حل و فصل مسائل فقهی هم چون دیگر قواعد مربوط سهم به سزائی دارد و از این رهگذر، آن فقها پاسخ گوی بسیاری از مسائل و مشکلات فقهی بوده و هستند. اولین کسى که به قیاس اهمیت داد ابوحنیفه بود و به نفع حجیت قیاس موضعگیرى کرد و به رأس القیاسیین مشهور است . بعد از او فرقه مالکى و شافعى نیز کم و بیش به حجیت قیاس معتقد شدند . جایگاه قیاس در نزد شیعه فرقه امامیه به پیروى از رهبران راستین خود سخت با قیاس مخالف شدند.
انواع قیاس
قیاس بر دو قسم است ؛ یکى قیاس ((منصوص العلة یا قیاس جلى )) و دیگرى ((قیاس مستنبط العلة یا قیاس خفى )). آنچه بین شیعیان و اهل سنّت مورد اختلاف و نزاع است قیاس قسم دوم ؛ یعنى مستنبط العلة یا قیاس خفى مى باشد. براى روشن شدن معناى قیاس و فرق میان قیاس جلى و خفى ، از دو مثال زیر کمک مى گیریم : مثال اول : اگر شارع بفرماید از مشروبات الکلى اجتناب کنید براى اینکه مست کننده هستند، اینجا علاوه برآنکه موضوعى که عبارت از مشروب باشد، محکوم شده است به حکم حرمت ، علّت محکومیت به این حکم نیز در کلام خود شارع ذکر شده و مسلّما مکلّف متوجه مى شود آنچه موجب حرمت مشروب شده ، مشروب بودن آن نیست ، بلکه خاصیت مست کنندگى آن است والاّ ذکر علّت حکم بى فایده و لغو مى باشد و روى همین جهت ، هر چیزى که در آن ، علت مذکور وجود داشته باشد، محکوم به حرمت مى شود؛ زیرا حرمت از اول دایر مدار علّت ، یعنى مست کنندگى شده است .
قیاس منصوص العلة ، تشبیه فرع به اصل ، و سرایت دادن حکمى از موضوعى براى موضوع دیگر نیست ، بلکه هر دو موضوع ، علت حکم را دارند و هر علتى هم معلولى مى خواهد، پس هر دو موضوع مى توانند داراى حکمى یکسان باشند، اما نه به خاطر شباهت ، بلکه به خاطر داشتن علت حکم که در لسان شارع به آن تصریح شده بود. مثال دوم : اگر شارع مقدس حکمى را براى موضوعى بیان کند و هیچ گونه اشاره اى به علت و ملاک حکم ننماید، مثل حرمت ((ربا)) در گندم ، بعد مکلّف بیاید و این حرمت را تعمیم بدهد براى هر چیزى که با وزن مشخص مى شود، و براى توجیه کارش بگوید: من به این نتیجه رسیده ام که علت تحریم ربا در گندم ، موزون بودن آن است و چون چنین است ، پس هر چیز دیگرى هم که با وزن مشخص و اندازه گیرى مى شود، ربا در آن تحقق مى یابد و حرام است ، حتى اگر خربزه باشد. یا اینکه دکتر به مریض بگوید از انار پرهیز کن و هیچ علتى هم براى این دستور ذکر نکند، اما خود مریض ، از هر چه ترشى هست پرهیز نموده و بگوید که به نظر من تنها علتى که دکتر مرا از انار پرهیز داده ، ترشى آن است و در نتیجه هر چه ترش است براى من زیان آور خواهد بود، حتى اگر انار نباشد و لیموترش باشد. این قسم قیاس را قیاس ((مستنبط العلة ))، یعنى قیاسى که علت آن را خود قیاس کننده مطابق نظر و میل خود استخراج کرده است و ((قیاس خفى )) یعنى قیاسى که علت آن آشکار نیست ، مى گویند.
قیاس های معتبر نزد شیعه :
قیاس مورد قبول شیعه قیاس منصوص العله یا قیاس منطقى است که قطع آور است . در این نوع قیاس شارع علت و فلسفه حکم را بیان مى کند و جائى براى اجتهاد شخصى باقى نمى ماند . مثلا اگر گفته شد: الخمر حرام لانه مسکر علت حرمت خمر به دنبال حکم آمده است ، به همین جهت آن را منصوص العلة مى گویند و با یک استنتاج منطقى مى توانیم افراد و مصادیقى را که تحت حکم فوق قرار مى گیرند مشمول حرمت بدانیم .
قیاس اولویت :
نوع دیگر قیاس صحیح و مورد قبول شیعه قیاس اولویت است . این قیاس هم در علم فقه و هم در علم اصول حجت بوده و کاربرد وسیعى دارد . قیاس اولویت همان است که در منطق به فحواى دلیل مشهور است و در اصول به مفهوم موافقت شهرت دارد . مثال فقهى آن این آیه شریفه است : «لا تقل لهما اف» (اسراء / 23) به پدر و مادر اف مگو ، وقتى حرف سرد و درشت به پدر و مادر زدن حرام است ، به طریق اولى ضرب و شتم آنها ممنوع خواهد بود .