برداشت اول: سنترسول خدا (صلیالله علیه و آله) بر خاک و زمین سجده می کرد و در سجده، چیزی را بین پیشانی و زمین،
حائل قرار نمی داد و می فرمود: «زمین برای من، سجده گاه و پاک کننده قرار داده شده
است».
بنابر روایات
بسیاری – که شیعه و سنی نقل کرده اند – پیامبر(صلی الله علیه و آله)،‌ در تابستان
که بر اثر هوای حجاز، خاک و ماسه های کف مسجد النبی بسیار گرم و سوزان می شدند، بر
حصیر، سجده می کرد.
بنابراین، بر غیر
آن چه که پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر آن سجده کرده، سجده جایز نیست.

برداشت دوم: بدعت
سجده بر هر چیزی،
حتی فرش و پارچه، دوری از سجده بر زمین و تهاجم بر شیعیان به دلیل سجده بر زمین و
یا قطعه ای از زمین (سنگ و مهر)، از بدعت هایی است که پس از رسول الله(صلی الله
علیه و آله) میان مسلمانان شکل گرفت.

برداشت سوم: درنگ
درباره سجده در
نماز واجب، می توان از سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و شیوه اصحاب نیز یاد کرد:

1 ـ‌
پیامبر(صلی الله علیه و آله)، مسلمانان را به سجده بر زمین امر می کرد. روزی پیامبر
(صلی الله علیه و آله) با دست مبارکش، به او اشاره کرد و فرمود: عمامه ات را بردار
و به پیشانی اش اشاره نمود. (ابوبکر بیهقی، السنن الکبری، ج 2، ص 105) همچنین وقتی
دید که بلال حبشی بر گردی عمامه اش سجده می کند تا داغی زمین، آزارش ندهد. با دست
خود، عمامه بلال را از زیر پیشانی او بیرون کشید و فرمود: «بلال! پیشانی ات را بر
خاک گذار» (جعفر الهادی، الحقیقه کماهی، ص 21) و به صهیب نیز فرمود: «پیشانی تان را
برخاک گذار»(ر.ک: کنزالعمال، حدیث 19810) و به رباح نیز چنین فرمود. (همان، حدیث
19777)

2 ـ
سپرده یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز سجده بر روی زمین بود. جابربن عبدالله
انصاری می گوید: من نماز ظهر را با پیامبر(صلی الله علیه و آله) می گزاردم؛ مشتی از
سنگ ریزه در دست گرفته، آنها را دست می کردم تا خنک شوند و به هنگام نماز بر آنها
سجده کنم.(مسند احمد ج3 ، ص 327)

بیهقی، یکی از
دانشمندان اهل سنت، درباره تبیین این حدیث می نویسد: اگر سجده بر لباس متصل به بدن،
جایز بود،‌ قطعاً این کار، آسان تر از خنک کردن سنگ ریزها در کف دست و قرار دادن
آنها برای سجده بود.(السنن الکبری، ج2 ص 106)

خباب بن الارت
میگوید: «به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از شدت حرارت زمین که پیشانی و دست ها را
آزار می دهد، شکایت کردیم و او به شکایت ما پاسخ نگفت». (همان، ج 2، ص 106)

3 ـ
عالمان برجسته و عارفان اهل سنت نیز بر سجده بر خاک، تأکید کرده اند؛ چنان که امام
محمدغزالی در کتاب «احیا العلوم» بر این مسئله، از روی ناآگاهی و تعصبات جاهلانه
است و از نظر منابع فقهی و عالمان برجسته اهل سنت نیز سجده بر خاک، افضل است و اگر
اشکالی هست، در این است که چرا بر خلاف سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) اهل سنت بر
هر چیزی حتی فرش و … سجده می کنند.

4 ـ
خاک باید پاک باشد و از همین روست که شیعیان، تکه ای گل خشک شده را برای اطمینان از
پاکی تهیه می کنند و چه بسا که برای تبرک، آن را از خاک مبارک کربلا که شهادت گاه
امام حسین(صلی الله علیه و آله) است، بر می گیرند؛ همان گونه که بعضی از صحابه، از
سنگ ریزه های مکه برمی داشتند تا در سفر بر آنها سجده کنند.

5 ـ
اساس سجده، بریدن از دنیا و متعلقات آن و خضوع و خشوغ کامل در پیشگاه خداست و در
روایت آمده است که انسان به خوردنیها و پوشیدنی های خود، تعلق بسیاری دارد؛‌ پس بر
این گونه امور، سجده روا نیست و پیشانی بر خاک ساییدن، بیشترین فروتنی و تواضع و
دوری جستن از مادیات و تعلقات دنیوی را در پی دارد.

6 ـ
مُهر، خود موضوعیت ندارد و در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) تمام زمین مهر بوده
است و پیشانی را بر روی زمین می گذاشتند. از این رو، بر اساس روایات معصومان (علیه
السلام) سجده باید بر زمین و روییدنیهای زمین، غیر از خوردنیها و پوشیدنیها باشد و
از نظر علمای شیعه نیز بر خاک زمین یا سنگ و امثال آن سجده کردن، کافی است. شیعیان،
بر خاک، زمین، سنگ ریزه، تخته سنگ و دیگر اجزای زمین و روییدنیهای آن مانند حصیر،
سجده می کنند و نه بر فرش، پارچه، چیزهای خوردنی و زینتی و این، برگرفته از روایات
بسیاری است که در کتاب های شیعه و سنی نقل شده اند.

7 ـ
سنگ و خاک، «مسجود علیه» است و نه «مسجود له» یعنی «بر» خاک و سنگ، سجده می شود و
«به» آن سجده نمی شود. دقت در این نکته، پاسخ به کسانی است که شبهه پرستش مهر توسط
شیعه را بر زبان جاری می سازند! (سبحانی، منشور عقاید امامیه، ص 271؛‌الحقیقه کما
هی ، ص 38)

8 ـ
سجده، آخر خضوع و فروتنی است و این، با سجده کردن بر سجاده، فرش، پارچه و زینتی های
گران قیمت، به دست نمی آید. سجده بر خاک و یا قطعه ای از زمین، نشان از سجده برای
خداست و این بر خاک ساییدن پیشانی، نوعی خضوع در پیشگاه پروردگار تلقی می شو. نهادن
پیشانی بر زمین و سجده کردن بر خاک، مناسب ترین حالت سجده در برابر خداست و بیشترین
فروتنی و تواضع در پیشگاه معبود را در خود دارد و این کار، انسان را به یاد ریشه و
اصل او، یعنی خاک می اندازد. خدای تعالی می فرماید: «منها
خلقناکم و فیها نعیدکم و منها نخرجکم تاره اخری»؛ (طه، آیه 55) از (خاک)
شما را آفریدیم و بدان بازتان می گردانیم و بار دیگر از آن بیرون می آوریمتان».

هشام از حضرت امام
صادق(علیه السلام) پرسید: مرا آگاه ساز که بر چه سجده رواست و بر چه ناروا؟
امام(علیه السلام) فرمود: سجده،‌تنها بر زمین و آن چه از آن می روید، جایز است؛ جز
آن چه که پوشیدنی و خوردنی است. باز پرسید: فدایت شوم؛‌ فلسفه آن چیست؟ امام(علیه
السلام) فرمود: زیرا سجده خضوع در پیشگاه خداوند عزوجل است. پس نشاید که بر پوشیدنی
و خوردنی، انجام گیرد؛ زیرا دنیاگرایان، بنده خوردنی ها و پوشیدنی هایند و سجده گر
در سجده اش، خدا را پرستش می کند و نشاید که پیشانی خود را بر معبود دنیاگرایان ـ
که فریفته فریبایی آنند ـ بساید. (وسایل الشیعه، ج 5 ، ص 343، ح 6740)

تاریخچه استفاده از مهر:

مهر در لغت به
معنای، نشان، امضاء، اثر انگشت، ختم نمودن،
وسیله‌ای
فلز، سنگی، پلاستیکی و … که برای گذاشتن اثر به کار می‌رود؛ آمده است.

مهر نماز که
برگرفته از معنای لغوی آن است، و به معنای علامت و نشانه و نموداری
از زمین
(خاک پاک به هم چسبیده، سنگ صاف، گل پاک و خشک شده) است که به شکل‌های مکعب
مربع،
مستطیل، دائره، چند ضلعی و اکثراً از تربت کربلای امام حسین ـ علیه السّلام ـ
ساخته
می‌شود)
دهخدا،
علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، جلد (مو ـ موفق) ص 189).

فرزند عمر،
خلیفة دوم
می‌گوید: در یک شب بارانی برای نماز صبح به مسجد رفتیم، یک نفر که در
مسیرش سنگ
ریزه بوده، سنگ مناسبی را برای نماز برداشت، پارچه‌ای را پهن کرده و سنگ
را بر روی
آن گذاشت و نماز می‌خواند، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ ایشان را
دیدند و
فرمودند: چه کار قشنگ و خوبی است. (عطائی اصفهانی، ص 38 و 39)
می‌گویند
این اولین سجاده و مهر در اسلام است.

حضرت
فاطمه ـ
سلام الله علیها ـ با خاک تسبیح درست کرده و با آن ذکر می‌گفتند، تا اینکه
در سال دوم
هجری در جنگ احد، عموی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ حضرت حمزه ـ
سلام الله
علیه ـ شهید شدند و ملقب به سید الشهداء گردیدند، پیامبر ـ صلّی الله
علیه و آله
ـ برای نشان دادن عظمت این شهید، از خاک قبرشان برداشته و با خود به
مدینه
آوردند؛ حضرت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ نیز از خاک قبر حضرت حمزه ـ سلام
الله علیه
ـ برداشته و با آن تسبیح برای ذکر و مهر برای نماز خواندن ساخت، اهل
مدینه به
تبعیت از ایشان مهر ساخته و با آن نماز می‌خواندند. (عرفانیان، ص 67 ـ 64.
)
این سنت
بین مسلمانان وجود داشت، هنگامی که
به مسافرتی
می‌رفتند، از خاک مدینه برای خود مهری می‌ساختند و می‌بردند تا با آن
نماز
بخوانند. (عطائی اصفهانی، صص 69 ـ 67) تا
اینکه در سال
61 ق امام
حسین ـ علیه السّلام ـ در کربلا به شهادت رسیدند. امام سجاد ـ علیه
السّلام ـ
از خاک کربلا تسبیح درست کردند و با آن ذکر می‌گفتند و مهر ساختند و با
آن نماز
می‌خواندند، ائمه بعد ـ علیهم السّلام ـ هم از ایشان تبعیت نمودند و شیعیان
به تبعیت
از ائمه خود از مهر کربلا استفاده می‌کردند که کم کم به شعار و سنت شیعیان
تبدیل شد.
(عرفانیان، ص 66 ـ 46)

امام صادق(ع)
دستمال زردی داشت که در آن تربت حضرت سید الشهداء(ع) بود وقت نماز که می شد همان
تربت را موضع سجودش می ریخت و بر آن سجده می کرد و می فرمودند سجده بر تربت امام
حسین(ع) حجاب های هفتگانه را کنار می زند و ایشان جز به تربت سید الشهداء علیه
السلام سجده نمی کرد. (منتخب التواریخ ص 298، بحار الانوار، ج 83، ص 153 و 334، بحار
الانوار، ج 82، ص 158، حدیث 25)

مهر خاک مدینه و
کربلا در
بین شیعیان رایج بود، ولی کم کم آن را به خاک قبر ائمه دیگر ـ علیهم
السّلام ـ
سرایت دادند تا برای نماز به خاک پاک به راحتی دسترسی داشته باشند.

در نتیجه استفاده
از مهر و خاک از زمان خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده است ولی متاسفانه
به علت تعصبات و مخالف با اهل بیت (علیه السلام) این روش پیامبر هم مانند بسیاری
دیگر از سنتهای او تحریف شده است و تنها شیعیان هستند که پایبند به این سنت ها باقی
مانده اند.

نویسندگان: آقایان حسین پور و
پورامینی