مدتی است فکر می کنم دچار ریا و تکبر شده ام چه کار باید کنم؟ به خیلی ها گفته ام اما می گویند که باید با نفست مبارزه کنی؟ چطوری با چه روش های عبادی و عرفانی با نفس مبارزه کنم؟

در ابتدا گفتنی است: ریا یک مشکل عبادی و معنوی است و تکبر یک مشکل شخصیتی و اجتماعی به حساب می آید. در ارتباط با این صفات ابتدا باید با ریشه یابی و تحقیق در مشخصه های ریاکاران و متکبران مطمئن شوید که شما به آن مبتلا هستید و سپس به راهکارهای درمانی خاصی که در کتاب های اخلاقی ارایه شده است، مراجعه کنید. برای این منظور حتما باید کتاب های اخلاقی مطالعه کنید و با علم اخلاق اسلامی مانوس باشید. در حال حاضر ما در ادامه پاسخ شما دو مطلب تحت عنوان درمان ریا و تکبر درج کرده ایم که امید است مفید باشد.
درمان ریا:
براى پاسخ به این سؤال ابتدا به حقیقت ریا اشاره مى کنیم: ریا گرفته شده از رویت است و تعریف آن عبارت است از: طلب منزلت و مقام در قلب هاى مردم به وسیله عبادات و طاعات خداوند متعال. این گونه ریا حرام است و سبب باطل شدن عبادت مى شود. شخص ریاکار نزد مردم چنین نشان مى دهد که مخلص و مطیع واقعى خداوند است در صورتى که در حقیقت چنین نیست و باید توجه داشت:
اولا تحقق ریا مشروط به قصد ریاست و ثانیا وابسته به داشتن غرضى از اغراض دنیوى نظیر کسب محبوبیت، ثروت و ریاست مى باشد.
حق و شناخت آن:
در فرهنگ معین حق به راستى، درستى و حقیقت مقابل باطل تعریف شده است. «راغب اصفهانى»، (مفردات، ص 124) حق را به معناى مطابقت و موافقت دانسته و موارد کاربرد آن را چهارگونه معرفى میکند:
1- آفریننده شى ء به مقتضاى حکمت (خالق حکیم)،
2- آفریده به مقتضاى حکمت (مخلوق حکیمانه)،
3- اعتقاد به چیزى مطابق حقیقت آن شى ء (اعتقاد حق)،
4- رفتار و گفتار آن گونه که واجب است.
مبنا و معیار حق:
1- مى دانیم که خداوند حق است .ذلِکَ بِأَنَّ اَللَّهَ هُوَ اَلْحَقُ (حج، آیه 6) فَذلِکُمُ اَللَّهُ رَبُّکُمُ اَلْحَقُ (یونس، آیه 32) و اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ {(بقره، آیه 147)
2- پیامبر(ص) حق است: یا أَیُّهَا اَلنَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ اَلرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ (نساء، آیه 170)
3- کلام خدا حق است:
نَزَّلَ اَلْکِتابَ بِالْحَقِ (بقره، آیه 176)
4- امامان نیز حق اند: به این دلیل که قرآن مى فرماید: ما آتاکُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ و پیامبر(ص) نیز در حدیث ثقلین فرمود: انى تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتى اهل بیتى لن تضلوا ان تمسکتم بهما ابدا و انما لن یفتر قاضى یروا على الحوض} و نیز فرمود: {ان مثل اهل بیتى کمثل سفینة نوح من رکبها نجى و من ترکها غرق . آن حضرت در جاى دیگر مى فرماید: {على مع الحق والحق مع على اللهم ادرالحق معه حیث دار(سفینةالبحار، ج 1، ص 289)Vظ.

ب ) راه هاى شناخت حق: براى تشخیص حق در هر زمان باید ببینیم که آیا این مطلب مطابق رضاى خدا و کلام الهى و سنت پیامبر(ص) و گفتار امامان معصوم(ع) هست یا نه؟ بعضى موارد حق روشن است و با کمترین توجه انسان حق را تشخیص مى دهد. در مواردى که تشخیص حق براى انسان دشوار است به استناد احادیث، لازم است که به علماى شیعه مراجعه شود. در مراجعه به علما باید به چند مطلب توجه داشت:
1- مراجعه به علما با مراجعه به کتاب و سنت متفاوت است. کتاب و عترت دو اصل بنیادین هستند و در مراجعه تلاش مى کنیم که معنا و مفهوم کلام آنها را دریابیم اما علما مجرا و کانال ارتباط ما با کتاب و عترت هستند. شاید تعبیر به «روات احادیثنا» و «من عرف احکامنا» و…، اشاره به همین معنا داشته باشد.
2- علمایى که به آنان رجوع مى کنیم، باید در رفتار و عمل و زندگى زاهد و خداترس و باتقوا و اهل اجتناب از دنیا باشند. به طور خلاصه علما واسطه اى هستند بین ما و امامان معصوم که به شرط پاک بودن و منزّه بودن، ما را به حق مى رسانند. در ارتباط با این واسطه گفتار و احکام آنان باید مستند به روایات معصومین(ع) باشد و رفتار و عمل آنان نیز مطابق با موازین شرع و رفتار امامان معصوم باشد. بنابراین نیاز به اجتهاد و دقت نظر علما داریم.
براى آگاهى بیشتر ر.ک: اصل اجتهاد در اسلام، شهید مطهرى.
در صورت تعارض بین احکام و فتاواى علماى شیعه، باید نظر آن که فقیه تر، عادل تر، پرهیزگارتر و راستگوتر است را ملاک قرار داد. در علاج و درمان ریا عالمان علم اخلاق به عواملى اشاره کرده اند:
1) ریشه ریا حب جاه و منزلت نزد مردم است و آن را باید ریشه کن کرد.
2) باید ضرر ریا را شناخت که چگونه قلب را تیره کرده و توفیق اصلاح نفس را مى گیرد و اعمال نیک انسان را نابود ساخته و تبدیل به آتش دوزخ مى نماید.
3) طلب جاه و مقام نزد خلق اظهار نیاز نزد نیازمندان است؛ چه آنان نیز همه محتاجانى در پیشگاه خدایند و منزلت نزد آنان اندک سودى ندارد.
4) توجه داشتن به نعمت هاى اخروى و مقامات معنوى.
5) عادت کردن به عبادت پنهانى. البته در ابتداى مبارزه سخت است ولى با مداومت و تمرین آسان خواهد شد. البته براى از بین بردن ریا لازم نیست انسان خود را در برابر مردم فردى گناهکار جلوه دهد. بلکه این کار خود ناپسند و خلاف رضاى خداست. زیرا خداوند دوست دارد آبروى بنده موءمنش نزد مردم حفظ گردد و اگر لغزشى دارد نزد آنان رسوا نگردد. ولى بنده باید رابطه خود را با پروردگار نیکو گرداند و در خفا از گناهان خویش توبه کند و عهد نماید که از معاصى دست خواهد کشید و در این کار هم از او مدد جوید.
براى آگاهى بیشتر ر . ک : «عجب و ریا» سید احمد فهرى.
درمان تکبر:
از آنجایی که تکبر از دیدگاه اخلاقی ،یکی از بدترین رذایل و بیماری های مهلک اخلاقی و روانی می باشد و وجود این صفت برای سلامت نفس انسان بسیار خطرناک است ، بحث نسبتا مفصلی را که در آن ابعاد مختلف تکبر مورد بررسی قرار گرفته است ، خدمت شما تقدیم می نماییم . مطالعه این سخن به طور قطع در علاج و یا دست کم تخفیف آثار سوء آن مفید خواهد بود.

تکبر از دیدگاه قرآن کریم

نخستین صفت از صفات رذیله که در داستان انبیا و آغاز خلقت انسان به چشم مى خورد و به اعتقاد بسیارى از علماى اخلاق، ام المفاسد و مادر همه رذایل اخلاقى و ریشه تمام بدبختیها و صفات زشت انسانى است، تکبر و استکبار مى باشد که دراین زمینه، داستان شیطان به هنگام آفرینش آدم(ع) و امر به سجود فرشتگان و همچنین ابلیس براى او، داستانى است بسیار تکان دهنده و عبرت انگیز، داستانى است بسیار روشنگر و هشدار دهنده، براى همه افراد و همه جوامع انسانى. قابل توجه اینکه پیامدهاى سوء تکبر و استکبار نه تنها در داستان آفرینش آدم دیده مى شود که در تمام طول تاریخ انبیاء – طبق آیاتى که خواهد آمد – نیز نقش بسیار مخرب آن آشکار است. اکنون به چند نمونه از آیات قرآن کریم در این زمینه اشاره می نماییم: 1- «و اذ قلنا للملائکة اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابلیس ابى واستکبر و کان من الکافرین ؛ و (یاد کن) هنگامى را که به فرشتگان گفتیم: «براى آدم سجده و خضوع کنید!» همگى سجده کردند، جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید (و به خاطر نافرمانى و تکبرش) از کافران شد » (سوره بقره،آیه 34) 2- «قال فاهبط منها فما یکون لک ان تتکبر فیها فاخرج انک من الصاغرین؛ گفت: «از آن(مقام و مرتبه ات) فرود آى! تو حق ندارى در آن (مقام و مرتبه) تکبر کنى! بیرون رو که تو از افراد پست و کوچکى!» (سوره اعراف،آیه 13) 3- «وانى کلما دعوتهم لتغفر لهم جعلوا اصابعهم فى آذانهم واستغشوا ثیابهم و اصروا واستکبروا استکبارا ؛ (در داستان نوح آمده است): «و من هر زمان آنها را دعوت کردم که (ایمان بیاورند و) تو آنها را بیامرزى، انگشتان خویش را در گوشهایشان قرار داده و لباسهایشان را بر خود پیچیدند و در مخالفت اصرار ورزیدند و به شدت استکبار کردند»! (سوره نوح،آیه 7) . 4- «فاما عاد فاستکبروا فى الارض بغیر الحق و قالوا من اشد منا قوة اولم یروا ان الله الذى خلقهم هو اشد منهم قوة و کانوا بآیاتنا یجحدون ؛ (در مورد قوم عاد مى خوانیم): «اما قوم عاد بناحق در زمین تکبر ورزیدند و گفتند: «چه کسى از ما نیرومندتر است؟! آیا نمى دانستند خداوندى که آنان را آفریده از آنها قویتر است؟ و (به خاطر این پندار) پیوسته آیات ما را انکار مى کردند! » (سوره فصلت،آیه 15) در همین زمینه آیات فراوان دیگری وجود دارد که به خاطر اختصار از ذکر آنها پرهیز نموده، توجه شما را به ادامه بحث جلب می نماییم .

تکبر در روایات اسلامى

در منابع حدیث، روایات زیادى در باره مذمت کبر و تفسیر حقیقت آن و علاج و آثار آن آمده است، که نقل همه آنها در این مختصر نمى گنجد، ولى گلچینى از آنها را از نظر شما مى گذرانیم: در حدیثى از رسول خدا(ص) مى خوانیم: «ایاکم و الکبر فان ابلیس حمله الکبر على ان لایسجد لآدم; از تکبر بپرهیزید که ابلیس به خاطر تکبر از سجده کردن بر آدم خوددارى کرد(و براى همیشه مطرود درگاه الهى شد)».1 همین معنى به تعبیر دیگرى در خطبه هاى نهج البلاغه آمده است، در خطبه قاصعه که بخش عظیمى از آن در باره «تکبر ابلیس » و پیامدهاى آن مى باشد مى خوانیم: عبرت بگیرید از کارى که خدا با ابلیس کرد; زیرا اعمال طولانى و کوششهاى فراوان او را(در مسیر عبادت و بندگى خدا) به خاطر ساعتى تکبر نابود ساخت، چگونه ممکن است کسى بعد از ابلیس همان گناه را مرتکب شود، ولى سالم بماند»؟ 2 تعبیرات کوبنده فوق به خوبى نشان مى دهد که تکبر و خودخواهى حتى در لحظات کوتاه چه پیامدهاى خطرناکى را دارد و چگونه همچون آتش سوزان مى تواند حاصل یک عمر طولانى اعمال صالحه را بسوزاند و خاکستر کند و شقاوت ابدى و عذاب جاویدان را نصیب صاحبش سازد. در حدیث دیگرى از همان حضرت(ع) مى خوانیم: «احذر الکبر فانه راس الطغیان و معصیة الرحمن; از تکبر بپرهیزید که سرآغاز طغیانها و معصیت و نافرمانى خداوند رحمان است »!3 حدیث بالا این واقعیت را روشن مى سازد که سرچشمه بسیارى از گناهان مساله کبر و خود برتربینى است. در حدیث دیگرى از امام باقر(ع) مى خوانیم : در قلب هیچ انسانى چیزى از کبر وارد نمى شود مگر اینکه به همان اندازه از عقلش کاسته خواهد شد، کم باشد یا زیاد»!4 در اصول کافى از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «اصول الکفر ثلاثة، الحرص و الاستکبار و الحسد، فاما الحرص فان آدم حین نهى عن الشجرة حمله الحرص على ان اکل منها، واما الاستکبار فابلیس حیث امر بالسجود لآدم فابى، واما الحسد فابنا آدم، حیث قتل احدهما صاحبه; ریشه هاى کفر(منظور از کفر در اینجا عصیان و نافرمانى خدا به معنى اعم است) سه چیز مى باشد: حرص و تکبر و حسد. اما «حرص » به خاطر آن است که هنگامى که آدم از خوردن شجره ممنوعه نهى شد، حرص او را وادار کرد که از آن بخورد و اما استکبار، نمونه آن ابلیس بود که مامور به سجده براى آدم شد، ولى او سرپیچى کرد، اما حسد، در مورد فرزند آدم ظاهر گشت و سبب شد که یکى دیگرى را به قتل برساند». 5بنابراین نخستین گناهان در روى زمین از این سه نشات گرفت. در حدیث دیگرى از امام باقر و امام صادق(ع) چنین آمده است : کسى که در قلبش به اندازه سنگینى دانه خردلى از کبر باشد هرگز داخل در بهشت نخواهد شد»!6 تکبر در منطق عقل اضافه بر آیات و روایات، «تکبر و استکبار» از نظر منطق عقل نیز بسیار نکوهیده است، چرا که همه انسانها بندگان خدا هستند و هر کس در وجود خود استعدادها و نقطه هاى روشن و مثبتى دارد، همه از یک پدر و مادر آفریده شده اند و همه از نظر آفرینش یکسانند، دلیلى ندارد که انسانى خود را از دیگرى برتر بشمرد و به او فخرفروشى کند و او را تحقیر نماید! گیرم خداوند موهبتى به او داده باشد این موهبت باید سبب شکر و تواضع گردد نه سبب کبر و غرور. زشتى این صفت از بدیهیات است که هر کس وجدان بیدارى داشته باشد به آن اعتراف مى کند به همین دلیل افرادى که به هیچ مذهبى پایبند نیستند تکبر و خود برتربینى را ناخوش مى دارند و آن را از زشت ترین صفات مى شمرند. اصولا چگونه انسان مى تواند رداى تکبر را بر دوش بیفکند، در حالى که به گفته امیرمؤمنان على(ع) در آغاز نطفه(بى ارزشى) بود و سرانجام مردار(متعفنى) مى شود و درون وجود او مملو از آلودگى هاست!7 انسانى که آن قدر ضعیف و ناتوان است که یک پشه ناچیز او را آزار مى دهد و حتى کوچکتر از پشه یعنى میکروبى که با چشم هرگز دیده نمى شود، او را بیمار مى سازد و در بستر بیمارى مى افکند، انسانى که از مختصر گرمى هوا بى طاقت مى شود و از مختصر سرما رنج مى برد، اگر باران نیاید بیچاره است، اگر کمى بیش از حد ببارد باز هم بیچاره است، کمى فشار خون او بالا مى رود حیات او به خطر مى افتد و کمى پایین مى آید باز جانش در خطر است! از سرنوشت خویش در یک ساعت آینده با خبر نیست و لحظه پایان عمر خود را هرگز نمى داند، نزدیک ترین دوستانش گاه قاتل او مى شوند و عزیزترین عزیزانش، دشمن جان او مى گردند، آبى که مایه حیات اوست گاه موجب مرگ او مى شود و نسیمى که به او حیات و نشاط مى بخشد اگر کمى سریعتر بوزد مبدل به تندبادى مى شود که خانه و کاشانه اش را بر سرش ویران مى کند. از امورى که نشانه ناتوانى فوق العاده انسان است بیماریهایى است که دامن او را مى گیرد و غالبا از میکروبها و ویروسها که موجودات بسیار کوچکى هستند که از خردى به چشم دیده نمى شوند ناشى مى گردد و انسانهاى نیرومند و قوى پیکر و قهرمان را به زانو در مى آورد! تعریف و حقیقت تکبر بزرگان اخلاق گفته اند: اساس تکبر این است که انسان از اینکه خود را برتر از دیگرى ببیند احساس آرامش کند، بنابراین تکبر از سه عنصر تشکیل مى شود: نخست اینکه براى خود مقامى قائل شود، دیگر اینکه براى دیگرى نیز مقامى قائل شود و در مرحله سوم مقام خود را برتر از آنها ببیند و احساس خوشحالى و آرامش کند. از همین رو گفته اند تکبر(خود برتربینى) با عجب(خود بزرگ بینى) تفاوت دارد، در عجب هیچ گونه مقایسه اى با دیگرى نمى شود، بلکه انسان به خاطر علم یا ثروت یا قدرت و یا حتى عبادت، خود را بزرگ مى بیند، هر چند فرضا کسى جز او در جهان نباشد، ولى در تکبر حتما خود را با دیگرى مقایسه مى کند و برتر از او مى بیند. – شاخه هاى تکبر در اینجا مفاهیم متعددى وجود دارد که گاه تصور مى شود همه با هم مترادف و یکسانند در حالى که تفاوتهاى ظریفى با هم دارند هر چند ریشه همه آنها به «تکبر» باز مى گردد، ولى از زاویه هاى مختلف به آن نگاه مى شود. « خود برتربینى »، «خود محورى »، «خودخواهى »، «برترى جویى » و «فخرفروشى »، همه از مفاهیمى هستند که ریشه آنها «تکبر» است، هر چند از زوایاى مختلف دیده مى شود. کسى که صرفا خود را بالاتر از دیگران مى بیند، «خود برتربین » است. کسى که به خاطر این خود برتربینى سعى دارد در همه جا و در همه کارهاى اجتماعى همه چیز را قبضه کند، «خود محور» است. کسى که سعى دارد در مسائل اجتماعى مخصوصا به هنگام بروز مشکلات تنها به منافع خود بیندیشد و براى منافع دیگران ارزشى قائل نباشد، «خودخواه » است. کسى که سعى مى کند سلطه خود را بر دیگران مستحکم کند و آنها را زیر سیطره خود قرار بدهد، گرفتار «برترى جویى » است. بالاخره کسى که سعى دارد مال و ثروت یا قدرت و مقام خود را به رخ دیگران بکشد « فخرفروش » است. بنابراین همه این صفات ریشه مشترکى دارد و آن تکبر است هر چند در چهره هاى مختلف ظاهر مى گردد. تکبر در برابر چه کسى؟ علماى اخلاق تکبر را به سه بخش تقسیم کرده اند: تکبر در برابر خدا! تکبر در برابر پیامبران. تکبر در مقابل خلق خدا. قسم سوم، تکبر در برابر بندگان خداست به گونه اى که خود را بزرگ بشمرد و دیگران را کوچک و خوار و بى مقدار، زیر بار هیچ کس نرود، خود را از همه برتر ببیند و حق هیچ صاحب حقى را محترم نشمرد و دائما منتظر باشد که دیگران براى او عظمت قائل شوند. این نوع از کبر نمونه هاى فراوانى دارد که نیاز به شرح آن نیست، و گاه به حد اعلا مى رسد و به تکبر در برابر پیامبران و خداوند منتهى مى گردد. آرى آتش کبر و غرور، نخست از تکبر در برابر بندگان خدا سر مى زند، سپس به استکبار در برابر انبیاء و رسولان پروردگار مى رسد و سرانجام به تکبر در برابر ذات پاک خداوندگار مى انجامد! انگیزه هاى تکبر تکبر اسباب زیادى دارد و همه آنها به این باز مى گردد که انسان در خود کمالى تصور کند و بر اثر حب ذات، بیش از حد آن را بزرگ نماید و دیگران را در برابر خود کوچک بشمرد. بعضى از بزرگان علم اخلاق مانند مرحوم «فیض کاشانى » در «المحجة البیضاء» اسباب کبر را در هفت چیز خلاصه کرده اند، نخست اسباب دینى که «علم » و «عمل » است، و اسباب دنیوى که «نسب »، «زیبایى »، «قوت »، «مال » و «فزونى یاران و یاوران » مى باشد – ریشه یابى تکبر صفت رذیله تکبر مانند سایر رذایل اخلاقى، ریشه هایى دارد که باید آنها را جستجو کرد و دقیقا شناخت، در غیر این صورت ریشه کن کردن این صفت رذیله غیر ممکن است. بعضى از بزرگان مانند مرحوم «فیض کاشانى » در «المحجة البیضاء» چهار ریشه براى « تکبر» ذکر کرده است: عجب، کینه، حسد و ریا. او معتقد است تکبر درونى ریشه اش «عجب » – خود بزرگ بینى – است، این خود بزرگ بینى سبب مى شود که خود را برتر از آنها بداند و بر آنها فخرفروشى کند و ریشه هاى دیگرى دارد که یکى از آنها «کینه » است که نسبت به شخص خاصى پیدا مى کند و همین امر سبب مى شود که امتیازات واقعى یا پندارى خود را به رخ او بکشد، و دیگر « حسد» است که سبب بروز این رذیله اخلاقى مى گردد و دیگرى «ریاکارى » است که سبب مى شود شخص ریاکار امتیازات خود را به دیگران ارائه دهد. – آثار سوء تکبر: 1- نخستین مفسده آن که از همه خطرناک تر است آلودگى به شرک و کفر است ! آیا کفر ابلیس و انحراف او از مسیر توحید و حتى اعتراض او بر حکمت پروردگار سرچشمه اى جز کبر داشت؟ آیا فراعنه و نمرودها و همچنین بسیارى از اقوام سرکش که از پذیرش دعوت انبیاى الهى سرباز زدند دلیلى جز تکبر داشت؟ 2- محروم شدن از علم و دانش یکى دیگر از پیامدهاى شوم کبر است، زیرا انسان وقتى به حقیقت علم و دانش مى رسد که آن را در هر جا و نزد هر کس ببیند همچون گوهر گمشده اى برباید، حال آنکه اشخاص متکبر به آسانى حاضر نمى شوند بهترین علوم و دانشها و برترین و والاترین حکمت ها را از افراد همردیف و یا زیر دست خود بپذیرند. 3- تکبر سرچشمه اصلى بسیارى از گناهان است گاه در حالات افراد حسود، حریص، بدزبان و آلوده به انواع گناهان دقت مى کنیم مى بینیم سرچشمه همه این رذایل را در وجود آنها تکبر تشکیل مى دهد. آنها هیچگاه مایل نیستند کسى را برتر از خود ببینند به همین دلیل هر گاه نعمت و موهبت و موفقیتى نصیب دیگران شود، به آنها حسد مى ورزند. آنها براى تحکیم پایه هاى برترى جویى خود حریص در جمع آورى مالند. آنها براى اظهار برترى بر دیگران به خود اجاز مى دهند که سایرین را تحقیر کنند و با هتک و توهین و صب و دشنام، زبان خود را آلوده سازند و به این وسیله آتش درونى خود را فرو نشانده و خویش را اشباع کنند. در حدیثى از امیرمؤمنان على(ع) مى خوانیم که فرمود: «الحرص و الکبر و الحسد دواع الى تقحم فى الذنوب; حرص و تکبر و حسد سبب مى شود که انسان در انواع گناهان فرو رود».8 – 4 تکبر مایه تنفر و پراکندگى مردم است از بلاهاى مهمى که بر سر متکبران وارد مى شود انزواى اجتماعى و پراکندگى مردم از اطراف آنهاست، چرا که شرف هیچ انسانى اجازه نمى دهد تسلیم برترى جوییهاى افراد متکبر و مغرور شود، به همین دلیل به زودى حتى نزدیک ترین دوستان و بستگان از آنها فاصله مى گیرند و اگر به حکم الزامهاى اجتماعى مجبور باشند با آنان زندگى کنند، در دل از آنان متنفرند! در حدیثى از امام امیرالمؤمنین(ع) مى خوانیم: «من تکبر على الناس ذل; کسى که فخرفروشى کند، ذلیل مى شود».9 – 5 تکبر سبب از دست دادن امکانات زندگى است انسان در صورتى در زندگى موفق خواهد بود که بتواند همکارى دیگران را جلب کند، افراد منزوى که تلاشهاى آنها تنها جنبه فردى دارد یا شکست مى خورند و یا موفقیت ناچیزى نصیبشان مى شود و از آنجا که تکبر انسان را به انزوا مى کشاند طبعا موفقیت او را در صحنه زندگى ناچیز مى کند. در حدیثى از امام امیرمؤمنان على(ع) مى خوانیم: «بکثرة التکبر یکون التلف; فزونى تکبر مایه اتلاف(اسباب موفقیت) است ».10 – درمان تکبر بزرگان اخلاق در باره راه درمان تکبر، بحثهاى بسیار مشروح دارند که غالب آنها بر این محور دور مى زند که راه درمان تکبر، دو راه است: راه «علمى » و راه «عملى ». اما راه علمى، به این صورت است که افراد متکبر در باره خود بیندیشند که کیستند و چیستند؟ و کجا بودند؟ و به کجا مى روند؟ و سرانجام کار آنها چه خواهد شد؟ و نیز در باره عظمت خداوند بیندیشند و خود را در برابر ذات بى مثال او ببینند. تاریخ سراسر عبرت جهان را بررسى کنند، در باره سرنوشت فرعونها و نمرودها و کسراها و خاقانها و قیصرها و سرانجام کار هریک کمى مطالعه کنند تا بدانند پیروزى هاى زودگذر جهان چیزى نیست که بتوان بر آن تکیه کرد و آن را نشانه بزرگى شمرد. انسانى که در آغاز، نظفه بى ارزشى بوده و در پایان مردار گندیده اى مى شود و چند روزى که در میان این دو زندگى مى کند، چیزى نیست که به خاطر آن مغرور شود و فخرفروشى نماید. در ابتداى تولد نوزادى بسیار ضعیف و ناتوان است که قدرت بر کمترین کارى ندارد و حتى نمى تواند آب دهانش را به کمک لبها حفظ کند و در دوران پیرى چنان ضعیف و ناتوان مى شود که اگر دست و پاى سالمى داشته باشد براى پیمودن راه کوتاهى چندین بار باید بنشیند و نفس تازه کند و برخیزد و با قامت خمیده عصازنان بقیه راه را طى کند و اگر دست و پاى سالم نداشته باشد یا گرفتار عوارض پیرى که براى غالب اشخاص پیش مى آید بشود باید او را به وسیله چرخ به این طرف و آن طرف ببرند! در حدیثى از امام باقر(ع) مى خوانیم: «عجبا للمختال الفخور و انما خلق من نطفة ثم یعود جیفة و هو فیما بین ذلک لایدرى ما یصنع به; از متکبر فخرفروش در شگفتم! او در آغاز از نطفه بى ارزشى آفریده شده و در پایان کار مردار گندیده اى خواهد بود و در این میان نمى داند به چه سرنوشتى گرفتار مى شود و با او چه مى کنند».11 اگر سرى به بیمارستانها بزنیم و افراد نیرومند و قوى پیکرى را که بر اثر یک حادثه یا یک بیمارى به روى تخت بیمارستان افتاده اند و قدرت بر حرکت ندارند مشاهده کنیم مى دانیم قوت و قدرت جسمانى چیزى نیست که انسان به آن فخر کند. اگر به ثروتمندان معروفى که با دگرگونى مختصر در وضع اقتصادى دنیا گرفتار ورشکستگى عظیم شده و بر خاک سیاه نشسته اند بنگریم خواهیم دید ثروت نیز چیزى نیست که انسان بر آن تکیه کند و به آن فخر نماید. و اگر به قدرتمندان بزرگى بنگریم که با دگرگونیهاى وضع سیاسى در چند روز به کلى از قدرت سقوط کردند یا پشت میله هاى زندان قرار گرفتند، یا اعدام شدند، خواهیم دانست که قدرت ظاهرى نیز قابل اعتماد نیست. پس انسان به چه چیزش مى نازد؟ و به چه چیز افتخار مى کند و بر دیگران فخرفروشى مى کند؟! در حدیثى از امام زین العابدین 7 آمده است که «میان سلمان فارسى و مرد خودخواه و متکبرى خصومت و سخنى واقع شد آن مرد به سلمان گفت تو کیستى؟(و چه کاره اى؟!) سلمان گفت: اما آغاز من و تو هر دو نطفه کثیفى بوده و پایان کار من و تو مردار گندیده اى است، هنگامى که روز قیامت شود و ترازوهاى سنجش برقرار گردد هر کس ترازوى عملش سنگین باشد کریم و با شخصیت و بزرگوار است و هر کس ترازوى عملش سبک باشد پست و بى مقدار است »!12 کوتاه سخن اینکه انسان هرگاه در این گونه امور بیندیشد از مرکب کبر و غرور پیاده مى شود. و اما درمان تکبر از طریق عملى به این طریق حاصل مى شود که سعى کند اعمال متواضعان را انجام دهد تا این فضیلت اخلاقى در اعماق وجود او ریشه بدواند، در برابر خداوند و خلق او تواضع کند، سر به سجده و بر روى خاک نهد و لااله الا الله حقا حقا سجدت لک تعبدا و رقا لا مستنکفا و لامستکبرا و مانند این جمله ها را تکرار کند. لباس ساده بپوشد، غذاى ساده بخورد، با خادمان یا کارگرانش بر سر یک سفره بنشیند، در سلام کردن بر دیگران تقدم جوید، صدر مجلس ننشیند و در راه رفتن بر دیگران پیشى نگیرد. با کوچک و بزرگ گرم بگیرد و از همنشینى با افراد متکبر و مغرور بپرهیزد و در عمل امتیازى براى خود بر دیگران قائل نشود، خلاصه آنچه را نشانه تواضع یا از مظاهر آن است در عمل و سخن به کار بندد و سعى کند حالت و عادت و سپس ملکه او گردد. در حالات پیامبر اسلام(ص) آمده است که روى زمین مى نشست و غذا مى خورد و مى فرمود: «انما انا عبد آکل کما یاکل العبد; من بنده اى هستم مانند غلامان غذا مى خوردم ».13 غالبا این حدیث معروف را در باره على(ع) شنیده ایم که روزى دو پیراهن خرید یکى به چهار درهم و دیگرى به سه درهم، سپس به غلامش قنبر فرمود: یکى از این دو را انتخاب کن، قنبر پیراهن چهار درهمى را انتخاب کرد و امام پیراهن سه درهمى را پوشید.14 در خطبه 160 نهج البلاغه آمده است که امام(ع) در باره پیامبر اکرم(ص) چنین مى فرماید: «و لقد کان یاکل على الارض و یجلس جلسة العبد و یخصف بیده نعله، و یرقع بیده ثوبه و یرکب الحمار العارى و یردف خلفه; پیامبر اکرم(ص) روى زمین(بدون فرش) مى نشست و غذا مى خورد و با تواضع همچون بردگان جلوس مى کرد و با دست خود کفش خویش را وصله مى کرد و بر مرکب برهنه سوار مى شد و حتى کسى را پشت سر خویش سوار مى کرد». البته با تغییر شرایط زمان بسیارى از این امور، امروز معمول نیست و انجام آن توصیه نمى شود، هدف این است با مطالعه حالات پیشوایان بزرگ و توجه به مقام والاى تواضع آنها درس بگیریم و کبر و غرور را از خود دور سازیم. راستى چرا بسیارى از مردم به طب جسمانى فوق العاده اهمیت مى دهند و بارها و بارها به انواع آزمایشها مى پردازند تا از سلامت خود مطمئن شوند، ولى براى طب روحانى و اخلاقى که ضامن سعادت جاویدان و نجات جان انسان است و به مضمون آیه «الا من اتى الله بقلب سلیم; تنها راه خوشبختى داشتن «قلب سلیم » است » اهمیتى قائل نیستند؟! برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: اخلاق در قرآن، آیت الله ناصرمکارم شیرازی معراج السعاده، ملا احمد نراقی نقطه های آغاز در اخلاق عملی، آیت الله مهدوی کنی ———————— پى نوشتها: 1 – کنزالعمال، حدیث 7734. 2 نهج البلاغه، خطبه 192(خطبه قاصعه). 3 غررالحکم،2609. 4 بحار الانوار، جلد 75، صفحه 186. 5 اصول کافى، جلد 2، صفحه 289، حدیث 1. 6 اصول کافى، جلد 2، صفحه 310. 7 بحار الانوار، جلد 70، صفحه 234. 8 نهج البلاغه، حکمت 371. 9 بحار الانوار، جلد 74، صفحه 235. 10 غررالحکم، حدیث 7169. 11 بحار الانوار، جلد 70، صفحه 229. 12 بحار الانوار، جلد 70، صفحه 231 (حدیث 24). 13 محجة البیضاء، جلد6، صفحه 256. 14 بحار الانوار، جلد76، صفحه 310
کتاب هاى زیر را نیز مطالعه کنید:
معراج السعادة، احمد نراقى.
علم اخلاق اسلامى،مهدى نراقى.
نقطه هاى آغاز در اخلاق عملى،مهدوى کنى