مقصود از واحد بودن ذات خدا و قائم بودن تمام افعال و صفات به آن، چیست؟

منظور از واحد بودن ذات خدا این است که ذات خدا دومی بردار نیست. یعنی خدا مثل مخلوقات نیست که مشابه داشته باشد یا وجود مشابه برای او ممکن باشد. خدا واجب الوجود است. و واجب الوجود یعنی موجودی که عین وجود است ؛ لذا علّت نمی خواهد ؛ چون علّت ، یعنی وجود دهنده ؛ و موجودی که عین وجود است معنی ندارد که وجود دهنده داشته باشد ؛ موجودی علّت می خواهد که خودش عین وجود نیست ؛ بلکه وجود دارد ؛ مثل انسان و درخت و خورشید که وجود نیستند ولی وجود دارند. یعنی انسان بودن و درخت بودن و خورشید بودن ، مساوی وجود داشتن نیست . اگر انسان بودن یا درخت بودن یا خورشید بودن مساوی با وجود داشتن بود ، در آن صورت انسان و درخت و خورشید همواره باید وجود می داشتند ؛ در حالی که زمانی زمین خالی از انسان و درخت بود و خورشید نیز شش میلیار سال قبل وجود نداشت. پس معلوم می شود که این موجودات عین وجود نیستند. در اصطلاح فلسفه این گونه موجودات را ماهیّت می گویند. وماهیّت آن است که نسبتش به وجود و عدم یکسان است . یعنی ذاتا و بدون تاثیر عامل خارجی نه اقتضای وجود دارد و نه اقتضای عدم . اگر به ماهیّت وجود افاضه شد موجود می شود و الّا معدوم خواهد بود.امّا وجود خودش وجود است ؛ و نمی توان به وجود وجود داد.
پس خدا ، عین وجود و حقیقت وجود بوده و ماهیّت نیست. و وجود دومی بردار نیست. چون اوّلا دو و سه و چهار و… از اعداد هستند . و عدد ، جزء ماهیّات است. پس اگر خدا تعدد داشته باشد لازم می آید که ماهیّت داشته باشد ؛ و چیزی که ماهیّت دارد ، وجود صرف و واجب الوجود نخواهد بود ؛ و احتیاج به علّت خواهد داشت. و چیزی که احتیاج به علّت داشته باشد خدا نخواهد بود. ثانیاً لازمه تعدد ، محدود بودن است. موجودی که نامحدود است جا برای دومی نمی گذارد. و لازمه محدود بودن ماهیّت داشتن است. و لازمه ماهیّت داشتن خدا این است که خدا واجب الوجود نباشد ؛ و موجودی که واجب الوجود نیست ممکن الوجود است ؛ و ممکن الوجود خود نیازمند واجب الوجود است لذا نمی تواند خدا باشد. پس خدا بودن (واجب الوجود بودن ) اقتضای می کند که دومی بردار نبوده و واحد باشد.
اسماء و صفات خدا بر دو گونه اند ؛ اسماء و صفات ذاتی ، و اسماء و صفات فعلی.
اسماء و صفات ذاتی خدا عین ذات او هستند. یعنی وقتی گفته می شود خدا عالم و قادر و حیّ است مقصود این است که ذات خدا ، عین علم ، عین قدرت و عین حیات است. چون اسماء و صفات او نیز از سنخ وجودند و ماهیّت نیستند. برخلاف علم و قدرت و حیات مخلوقات که ماهیّتند نه وجود ؛ لذا زمانی که انسان وجود نداشت علم و قدرت و حیات او هم وجود نداشتند.
امّا اسماء و صفات فعلی خدا ، عین ذات او نیستند بلکه از فعل او انتزاع شده اند. یعنی تا فعلی از خدا صادر نشده است اسماء وصفات فعلی هم وجود ندارند. خدا موجودات را خلق می کند ؛ و آنگاه از نسبت بین خدا و موجودات ، اسماء و صفاتی برای خدا انتزاع می شود. مثلا از وجود مخلوقات اسم خالق و صفت خالقیّت و از وجود توبه کنندگان ، برای خدا اسم توّاب و غفور انتزاع می شود. لذا در حقیقت خالقیّت خدا عین خود مخلوقات و تواب و غفور بودن او عین وجود خود توبه کننده و استغفار کننده است. اسماء و صفات فعلی خدا مثل صفات اضافی در مخلوقات است ؛ مثل پدری ، فرزندی ، بالا و پایین بودن ، خواهری و برادری ، علّت و معلول بودن و… شخص وقتی پدر می شود که فرزند او به دنیا بیاید . و شخص مقابل وقتی فرزند زمانی فرزند می شود که به دنیا بیاید. یک شیء وقتی بالا می شود که چیزی در پایین او باشد. و یک چیز زمانی علّت می شود که معلول داشته باشد. این اوصاف ، همگی هنگامی پدید می آیند که دو چیز نسبت به هم مقایسه شوند. بدون این مقایسه این اوصاف نیز معنی ندارند. امّا این اوصاف مستقلّ از دو طرف مقیسه نیستند ؛ بلکه وابسته به آنها و بلکه از جهتی عین آنها هستند. مثلاً پدری جدای از وجود شخص پدر نیست و فرزندی جدای از وجود شخص فرزند نیست. یا علّت بودن چیزی غیر از وجود علّت نیست و چنین نیست که با پیدایش معلول چیز جدیدی در علّت پیدا شده باشد. در مورد اسماء و صفات فعلی خدا نیز چنین است ؛ یعنی این اسماء و صفات قائم به خدا و فعل او هستند. اگر به مثالهای فوق توجّه شود معلوم می شود که برخی از آنها با برخی دیگر متفاوتند. شیء بالا و پایین مستقلّ از همند ؛ خواهر و برادر نیز همچنین. ولی علّت و معلول چنین نیستند. تمام وجود معلول وابسته به علّت تامّه خودش است ؛ به نحوی که اگر علّت تامّه نابود شود معلول آن نیز نابود می شود. -توجّه: علّت حقیقی مراد است نه اموری مثل بنّا و نجّار که مجازاً علّت گفته می شوند. ــ لذا در قسم اوّل وصف اضافی ، هم در مقام واقع و هم در مقام ذهن و مفهوم ، قائم به دو طرف اضافه است ؛ ولی در قسم دوم وصف اضافی ، در مقام مفهوم ، قائم به دو طرف است ؛ ولی در مقام واقع تنها قائم به طرف قویتر است ؛ مثلاً در مثال علّت و معلول وصف اضافی(علیّت و معلولیّت ) قائم به علّت است. چون خود معلول نیز قائم به علّت است . یعنی برپا بودن و موجود بودن معلول وابسته به علّت تامّه آن است. لذا وصفی هم که قائم و وابسته به هر دوی آنهاست ، در اصل قائم به علّت تامّه است. خداوند متعال نیز علّت تمام عالم هستی است ؛ و عالم معلول اوست ؛ و هر معلولی فعل علّت خودش است ؛ لذا عالم فعل خداست. بنا بر این فعل خدا و معلول او و اسماء و صفات فعلیّه ای که از نسبت بین خدا و فعلش انتزاع می شوند همگی قائم به خدا هستند. یعنی وجودشان بسته به وجود و اراده خداست. نسبت موجودات عالم به خدا مثل نسبت صور ذهنی انسان به خود انسان و اراده اوست. یعنی همانطور که صور ذهنی انسان قائم به وجود انسان و اراده او هستند ، عالم خلقت نیز بند به وجود خدا و اراده اوست . و همانطور که اگر انسان اراده خود را از صور ذهنی خود منصرف کند آن صور نابود می شوند ، اگر خدا هم اراده خود را از عالم منصرف نماید همه عالم معدوم می شود.