با توجه به سیره امام حسن (ع) و نوع رفتارشان می توان پی به رفتارهای امام زمان (عج) در دوران غیبت و پس از ظهور برد؛ این امر با توجه به نقش آخرالزمانی امام حسن مجتبی (ع) که در بیانات عترت (ع) آمده، قابل اثبات است.

در حدیث کساء که منسوب به اهل بیت (ع) است بر این مقوله تأکید شده که خداوند، عالم و عالمیان را جز به خاطر محبت اهل‌بیت (ع) خلق نکرده و نیز در قرآن دربارۀ اجر رسالت پیامبر (ص)، به محبت و مودت نسبت به ذریۀ ایشان اشاره شده است؛ اما این حب و مودت چیست و آدمی باید چه رفتاری در قبال این موضوع داشته باشد؟ با بررسی سیر تاریخی به این نکته می‌رسیم که انسانها از همان آغاز تا کنون آنگونه که باید و شاید خودشان را در معرض نور اهل ‌بیت (ع) قرار ندادند و همین دلیلی شد تا خیلی از آنان از صراط مستقیم دورتر و دورتر شوند و اندکی با ایشان همراهی کنند. در این بین اهل‌بیت (ع) یکی پس از دیگری امامت و خلافت را به ارث می‌بردند، طوری که بعد از وفات پیامبر اکرم (ص) این امر به امیر المؤمنین (ع) و بعد از ایشان به امام حسن مجتبی (ع)، سپس امام حسین (ع) و همینطور تا امامان بعدی ادامه پیدا کرد اما باز شاهد بودیم جز عده معدودی با امامان (ع) همراهی نکردند.

اما عده‌ ای که به دنبال فهم ماجرای عترت بودند، در صدد بر آمدند تا از منظر خود به بخشی از زندگی عترت (ع) با عنوان سیره بپردازند تا بتوانند با معرفی زندگی نورانی اهل بیت (ع)، اتصال بین مؤمنین و عترت را در قالب همان محبت و مودت همچنان پابرجا نگاه دارند. حال بررسی سیره عملی اهل بیت (ع) موضوعی است که همواره مورد توجه عالمین، محققین و اندیشمندان شیعی و اهل سنت قرار گرفته است. نگاه به آینده و ارائه تبیین‎هایی در این راستا، از جمله رفتارهای عملی است که همواره به عنوان اصلی‎ترین موضوعات در سلاله مطهر پیامبر (ص) جریان داشت. توجه به رفتارها و سخنان امام (ره) درباره آینده انقلاب اسلامی و توجه دادن عموم مردم نسبت به اینکه انقلاب اسلامی منجر به ظهور امام زمان (عج) خواهد شد؛ همچنین کلام مقام معظم رهبری در توجه دادن نسبت به آینده و برنامه ‌ریزی دقیق نسبت به آن، گویای این مطالب است. حال به بهانه ولادت با سعادت امام حسن مجتبی (ع) ضمن اشاره به برخی صفات و رفتارهای زندگی ایشان، به بُعد آینده ‌نگرانه ایشان خواهیم پرداخت.

امام حسن (ع) و ارتباط ایشان با خلقت آسمانها و زمین

رسول‎الله (ص) در وجه تسمیه «حسن» فرمودند: « سُمِّیَ الحَسَنُ، حَسَناً لِأنّ بإحسانِ اللهِ قامتِ السّمواتُ والأرَض»؛ (حسن، حسن نامیده شد به خاطر اینکه با «احسان» خداوند آسمانها و زمین‎ برپا شد). طبق نظر لغویون، احسان از ریشه حُسن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سوء و نیز قُبح به کار رفته است. بنابراین خداوند حُسن آسمان ها و زمین را به واسطه اسم «احسان» خود شکل داده و خداوند این حُسن را به امام حسن مجتبی (ع) انتساب داده؛ لذا می توان گفت امام حسن مجتبی (ع) به عنوان خلیفه خداوند، یکی از افعال‎شان مجرای حُسن بخشیدن به آسمان‎ها و زمین هستند.

رفتار تبعیتی حسنین (ع) در قبال یکدیگر

امام حسن (ع) در سفارشی دربارۀ امام حسین (ع) به محمد حنفیه می‌فرمایند: «ای محمد بن علی! نمی‌دانی که حسین بن علی (ع) بعد از وفات من و بعد از جدایی روحم از پیکرم، امام پس از من است و نزد خداوند نام او به امامت در کتاب (لوح محفوظ یا قرآن) ثبت است و وارث پیامبر (ص) است و این ارث از پدر و مادرش به او داده ‌شده است، خدا می‌داند که شما بهترین مردم هستید، لذا محمد (ص) را از میان شما به رسالت برگزید و محمد (ص)، علی (ع) را انتخاب کرد، علی (ع) مرا به امامت برگزید و من حسین (ع) را برگزیدم.

این سفارش، یعنی امام حسن (ع)، امامِ سیدالشهداء (ع) بودند و امام حسین نیز نسبت به برادرشان تبعیت داشتند؛ شاهد بر این کلام جایی است که امام حسن وقتی بعد از امیر المؤمنین (ع) زعامت مسلمانان را عهده‌دار شدند، به مردم فرمودند: «با من بر سر فرمانبرداری و گوش به فرمان بودن، بیعت کنید و با هر کس جنگیدم شما نیز بجنگید و با هر کس در صلح بودم شما نیز در صلح باشید». مردم بعد از شنیدن این سخن تردید و از بیعت نیز خودداری کردند، سپس نزد امام حسین (ع) آمدند تا با ایشان بیعت کنند، اما امام حسین (ع) فرمودند: «پناه بر خدا از اینکه تا وقتی برادرم حسن زنده است، با شما بیعت کنم»، همین امر موجب شد تا آنان بار دیگر به سمت امام حسن (ع) روی آورند و با او بیعت کنند. ارزش و احترامی که امام حسین (ع) نسبت به برادر و امامش قائل بودند، آنچنان بود که نقل شده ایشان در مجلسی که امام حسن (ع) حضور داشت، سخن نمی‌گفت (نظر نمی‌داد)، تا آنگاه که امام حسن (ع) [از آن مجلس] برمی‌خاست؛ و یا در جریان صلح امام حسن (ع) عده‌ای نزد امام حسین (ع) آمدند و از ایشان خواستند تا با این اقدام مخالفت کنند، اما امام حسین (ع) با تبعیت کامل از امامش نه تنها با قاطعیت، از صلح برادر خود با معاویه حمایت کرد بلکه خود نیز با معاویه بیعت کرد و هنگامى که قیس بن سعد نظر او را در این باره جویا شد، با صراحت نظر خود را اعلام فرمود.

نقش امام حسن (ع) در مهدویت و امر ظهور

اما درباره نقش امام حسن (ع) در راستای مهدویت و امر ظهور در منابع روایی به روایاتی برخورد می کنیم که جالب توجه است. به عنوان نمونه، پیامبر اکرم (ص) هنگام ازدواج حضرت علی (ع) با فاطمه (س) به ایشان اینگونه بشارت داده‎اند: «یا علی إنی مزوجک فاطمة ابنتی سیدة نساء العالمین و أحبهن إلی بعدک و کائن منکما سیدا شباب أهل الجنة و الشهداء المضرجون المقهورون فی الأرض من بعدی و النجباء الزهر الذین یطفئ الله بهم الظلم و یحیی بهم الحق و یمیت بهم الباطل عدتهم عدة أشهر السنة أخرهم یصلی عیسى ابن مریم (ع) خلفه»؛ (ای على من می‎خواهم دخترم فاطمه را که سرور زنان جهانیان است و پس از تو از همه نزد من محبوب‎تر است همسر تو ‎کنم و از شما دو سرور جوانان بهشتی و شهیدان به خون آغشته که پس از من به آنان ستم خواهد شد به وجود خواهد آمد و خداوند به وسیله آنان تاریکیها را از میان بردارد و حق را توسط آنان زنده می‎کند و باطل را توسط آنان می‎میراند. تعداد آنان به تعداد ماه‎های سال است، و عیسی بن مریم (ع) در پشت آخرین‎شان به نماز خواهد ایستاد.) توجه به نقش آخرالزمانی اهل‎بیت (ع) و امام حسن مجتبی (ع) در این روایت با مفاهیمی از جمله «یطفئ الله بهم الظلم یحیی بهم الحق و یمیت بهم الباطل» جلب توجه می کند.

علم امام حسن (ع) نسبت به دوران بعد از ظهور

علم امام حسن (ع) نسبت به دوران بعد از ظهور موضوع دیگری هست که در احادیث به آن اشاره شده؛ عبدالله بن حارث گفت: به علی (علیه‎السلام) گفتم ای امیرالمؤمنین! از رخدادهای پس از امام قائم (ع) مرا مطلع کن؛ امام فرمودند: «یا ابْنَ الْحَارِثِ ذَلِک شَی ءٌ ذِکرُهُ مَوْکولٌ إِلَیهِ وَ إِنَّ رَسُولَ الله أُخْبِرَ بِهِ إِلَّا الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ». (این چیزی است که ذکر آن موکول بر خود اوست و رسول خدا (ص) به من سفارش کرده است آن را جز به حسن و حسین (ع) نگویم). بنابراین علم دوران پس از ظهور در اختیار حسنین (ع) سپس سایر اهل‎بیت (ع) قرار دارد که در احادیث قبلی به نقش زمینه‎ساز ایشان اشاره شد.

امیرالمؤمنین (ع) در ادامۀ صحبت با فرزندشان امام حسن (ع) می‌فرماید: روزگار بدین منوال خواهد بود تا اینکه خداوند مردی را در آخرالزمان، که روزگاری سخت است، مبعوث و او را به وسیله ملائکه خود تأیید می‌کند و انصار و یاران وی را نگاهداری می کنند؛ او را به وسیله آیات و معجزات خود نصرت می‌دهد؛ وی را بر زمین غلبه و مسلط می‌کند تا اینکه مردم خواه ناخواه مطیع و منقاد او شوند؛ او زمین را بعد از آنکه پر از ظلم و ستم شده باشد، پر از عدل و داد و نور و برهان خواهد کرد؛ عرض و طول شهرها برایش مطیع می‌شوند؛ کافری نیست مگر اینکه ایمان می‌آورد و تبهکاری نیست مگر اینکه نیکوکار خواهد شد؛ درندگان در زمان سلطنت او صلح و سازش می‌کنند؛ زمین گیاهان خود را می‌رویاند و آسمان برکات خود را فرو می‌ریزد؛ گنجها برای او ظاهر خواهند شد و مدت چهل سال مالک شرق و غرب خواهد شد؛ خوشا به حال کسی که روزگار او را درک کند و سخن وی را بشنود.

پیامی از خطبه امام زمان در دوران ظهور

در روایت وارد شده امام زمان (عج) هنگامی که ظهور می‎کنند پشت به دیوار کعبه می‎زنند و می‎فرمایند آگاه باشید، هرکس اراده کرده آدم و شیث را ببیند، من همان آدم و شیث هستم؛ همین جمله را نسبت به برخی انبیاء و رسولان (ع) مطرح می‎کنند تا جایی که می‎فرمایند: «ألا وَمَنْ أرَادَ أنْ یَنْظُرَ إِلَى الْحَسَن وَالْحُسَیْن علیهما السلام فَهَا أنَا ذَا الْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ»؛ این حدیث را از این منظر می‎توان بررسی کرد که «از سیره امام حسن (ع) و نوع رفتار ایشان در دوران خودشان، می توان پی به رفتارهای امام زمان (عج) در دوران غیبت و پس از ظهور برد؛ به عنوان مثال، غربت امام حسن (ع) در زمان خودشان شاید جلوه‎ای از غربت امام زمان (عج) در دوران غیبت باشد.

بنابر این مطالبی که ارائه شد، امید که یک بار دیگر از منظری آینده ‌پژوهانه سیره عترت (ع) را بازخوانی و بازسازی کنیم و نقش ایشان را در وقایع آخرالزمانی و امر ظهور در کتاب و سنت مورد مطالعه و پژوهش قرار دهیم و دستاوردهای آن را در اختیار مراکز آینده پژوهی کشور قرار دهیم. لذا خود عترت (ع) نسبت به آینده تبیینی دقیق داشتند و شیعیان را نسبت به آن ماجراها آگاهی بخشیدند که متأسفانه تاکنون بعد از هزار و چهارصد سال به طور عالمانه به این تبیینها توجه نشده در حالی که شیعیان به عنوان بانیان امر ظهور امام زمان (عج) نیاز به تصویری دقیق نسبت به آینده هستند تا به تقدم و تأخر اتفاقات آخرالزمانی آگاهی یابند.

انتهای پیام/