نقش فرمانده هان نظامی حضرت علی در جنگ صفین چه بوده است؟

جواب اجمالی:
فرماندهان نظامی علی ع در جنگ های جمل و صفین و نهروان بسیار بوده اند که بدون حضور آنها موفقیت در سپاه امام بسیار سخت می‌شد، برخی از این فرماندهان در جنگ های سه گانه به شهادت رسیدند و برخی هم بعد از امام علی ع باقی ماندند به سپاه معاویه و یزید و بنی امیه پیوستند و پناهنده شدند . این فرماندهان در جنگ های سه گانه نقش های مثبت و منفی از خود بجای گذاشتند .
اسامی برخی از فرماندهان در جنگ های سه گانه عبارتند از :
مالک اشتر، سهل بن حنیف، عمّار بن یاسر، مسعر بن فدکى تمیمى، عبد اللّه بن بدیل ، عمرو بن حمق الخزاعی، اویس قرنی، خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین ، هاشم بن عتبه «مرقال »، عبد اللّه بن عباس، اشعث بن قیس، سلیمان بن صُرَد خزاعى، و…..
برای تفصیل بیشتر به کتاب وقعه صفین مراجعه نمایید . وَقْعَةُ صِفّین کتابی به زبان عربی و از کهن‌ترین منابع تاریخ اسلام در موضوع زندگی امیرمؤمنان علی(ع) اثر مورخ شیعه نصر بن مزاحم عطار منقری (متوفای ۲۱۲ق) است. مؤلف در این اثر در هشت جزء ابتدا تا انتهای کارزار صفین را بازگو می‌کند. وقعة صفین از معدود تک نگاری‌های برجای مانده در موضوع نبرد صفین است. ویژگی این اثر دقت مؤلف در بیان حوادث صفین حتی در جزئی‌ترین امور است. روش تاریخ‌نگاری نصر بن مزاحم منقری در این کتاب، حدیثی است و حوادث را با دو یا سه واسطه از شاهدان عینی جنگ صفین روایت می‌کند. پرویز اتابکی این کناب را به زبان فارسی ترجمه و با نام «پیکار صفین» منتشر کرده است.
توضیح بیشتر :
علی ع در نهج البلاغه، نامه های 50، 51، 53، 56، 59، 60، 61 در باره فرماندهی جنگ و نظامیان نکات مهمی را گوشزد می کند .
فرماندهان از دیدگاه امام علی علیه السلام:
امام علی علیه السلام درباره فرماندهان نظامی نکاتی را متذکر شده تا به ظلم و ستم و قدرت طلبی آلوده نگردند و در نتیجه عدالت اجتماعی مورد نظر او از سوی این نیروها مخدوش نگردد. نظامیان به دلیل اینکه از قوه قهریه برخوردارند و وظیفه پاسداری از مرزهای کشور و تأمین امنیت جامعه را بر عهده دارند، هم مسؤلیتشان خطیر، و هم احتمال سرکشی در میان آنها بیشتر است. ضمن آنکه فرماندهان نظامی در برابر نیروهای زیردست خود نیز وظایف و تکالیفی دارند. امام علی علیه السلام، نیروی نظامی را به عنوان رکن مهم حکومت و موجب برقراری نظم و امنیت عمومی در جامعه، شکوه رهبران و عزت دین می داند. و به همین دلیل در عهدنامه مالک اشتر، یکی از اقشار اجتماعی را که در رأس همه ذکر می کند نظامیان است. آن امام بزرگوار، یکی از مسئولیت های مهم رهبران را نیز رسیدگی به امور نظامیان می داند تا آنها با خاطری آسوده از حدود و ثغور جامعه اسلامی دفاع کنند. ایشان در سخنان خود، توصیه های لازم را به فرماندهان نظامی به ویژه در برخورد با مردم و رعایت حقوق آنان، نموده است، که برخی از آنها عبارتند از:
خداترسی، بیمناکی از وسوسه های دنیا، مواظبت بر نفس و خواهش های آن، کنترل خشم، عدالت محوری، عدم ارتکاب ظلم و ستم، پرهیز از ناپسندی ها، وادار ساختن نفس به انجام واجبات الهی، تلاش برای حل امور مردم، آزار نرساندن به مردم، پرهیز از شرارت و تجاوز، عدم تخطی از حدود خود، و عدم پافشاری در کاری که از حیطه مسئولیت فرد خارج است.
آن حضرت، سپاهیان خود را از تجاوز و تعدی به حقوق مردم برحذر داشته و در نامه ای به فرمانداران خود اعلام می کند که هر یک از سپاهیان را که از مردم به ستم چیزی ستاند کیفر دهد و اگر ستمی از ناحیه سپاهیان به کسی واقع شد . گزارش دهند تا شخص متخلف را از کار برکنار سازد زیرا خود وی مراقب کارهای سپاهیان است و از چنین اعمال ناشایستی بیزار است.
آن حضرت در بیان حقوق متقابل رهبری و نظامیان، مخفی نداشتن امور با نظامیان جز اسرار جنگی، مشورت با نیروها در امور جز حکم شرع، پرداخت حقوق آنان در موعد مقرر و رفتار کردن با آنها بر اساس مساوات را به عنوان حقوق نظامیان و عدم سرپیچی از فرمان رهبر، سستی نورزیدن در انجام وظایف، تلاش برای رسیدن به حق، پایداری در کارها و اطاعت از فرماندهان خود را از حقوق رهبران می داند.
البته توصیه های حضرت امیر به فرماندهان و مدیران خود، صرفا شامل مهربانی و مدارا با مسلمانان نمی شود، بلکه در باره مردم شهرهایی که مشرک یا اهل کتاب هستند نیز همین برخوردها توصیه شده است. از دیدگاه امام علی علیه السلام، فرمانده و مدیر اسلامی باید حافظ حقوق انسانی باشد زیرا مردم یا مسلمانند که برادر دینی او محسوب می شوند و یا غیر مسلمان که در آفرینش همانند اویند. پس باید با آنان دوست و مهربان باشد و از گناهان و اشتباهات ناخواسته آنان درگذرد و بر آنها آسان گیرد. نه اینکه با روحیه تجاوزگری، خشونت و قدرت طلبی به کیفر آنان پرداخته و مجبور به اطاعتشان نماید و اموالشان را چپاول کند. ( مجله حصون مرداد و شهریور ماه 1389 ، شماره 25 )
فرماندهان جنگ های علی ع
فرماندهان علی ع در جنگ صفین را چنین گفته اند :
فرمانده سواره نظام کوفه: مالک اشتر.
فرمانده سواره نظام بصره: سهل بن حنیف.
فرمانده پیاده نظام کوفه: عمّار بن یاسر.
فرمانده قاریان بصره: مسعر بن فدکى تمیمى.
فرمانده قاریان کوفه: عبد اللّه بن بدیل و عمّار بن یاسر.
پرچمدار : هاشم بن عتبه.
فرمانده سمت راست لشکر: اشعث بن قیس.
فرمانده سمت چپ لشکر : عبد اللّه بن عباس.
فرمانده سمت راست پیاده نظام: سلیمان بن صُرَد خزاعى.
فرمانده سمت چپ پیاده نظام: حارث بن مُرّه عبدى.
قلب سپاه : قبیله مُضَر.
سمت راست سپاه : اهل یمن.
سمت چپ سپاه : قبیله ربیعه.
فرماندهان نظامی سپاه امام علی علیه السلام در جنگ جمل:
ابن عباس؛ فرمانده گروه مقدم سپاه
عمار یاسر؛ فرمانده کل سواره نظام
محمد بن ابی بکر؛ فرمانده کل پیاده نظام
محمد بن حنفیه؛ پرچمدار
مالک اشتر و سعید بن قیس؛ فرمانده سمت راست
عمار یاسر و شریح بن هانی؛ فرمانده سمت چپ
محمد بن ابی بکر و عدی بن حاتم؛ فرمانده قلب لشگر
زیاد بن کعب و حجر بن عدی؛ فرمانده دو طرف لشگر
عمرو بن حمق و جندب بن زهیر؛ فرمانده سواره نظام
ابو قتاده انصاری؛ فرمانده پیاده نظام
فرماندهان علی ع در جنگ جمل
از فرماندهان علی که در جمل و صفین شهید نشده بودند همانند عبدالله ابن عباس و عبیدالله ابن عباس و ….. در جنگ جمل حضور داشتند .
( دانش نامه امیرالمؤمنین(ع) ج ۵ سال انتشار : ۱۳۸۶ از صفحه ۲۸۱ تا صفحه ۲۹۷)
ذهبى در کتاب تاریخ الإسلام ـ به نقل از سعید بن جبیر- می نویسد: در روز جنگ جمل، هشتصد نفر از انصار و چهارصد نفر از کسانى که در بیعت رضوان حضور داشتند، با على(علیه السلام) همراه بودند. و بسیارى از فرماندهان سپاه امام علی(ع) بزرگانی از اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) بودند که به همراه امام على(علیه السلام) در جنگ جمل شرکت جُستند؛ که ازاین میان مى توان به این افراد اشاره کرد: ابو ایّوب انصارى، ابو هیثم بن تیّهان، خزیمة بن ثابت، عبد الله بن بدیل، عبد الله بن عبّاس، عثمان بن حنیف، عدىّ بن حاتم، عمّار بن یاسر، عمرو بن حمق، عمر بن ابى سلمه و هاشم بن عتبه. و شخصیت هاى بزرگ دیگرى چون: اویس قرنى، جاریة بن قدامه، حجر بن عدى، زید بن صوحان، سلیمان بن صوحان، صعصعة بن صوحان، مالک اشتر، شریح بن هانى و محمّد بن ابى بکر نیز حضور داشتند. (1)
در کتاب تاریخ طبری آمده است: فرماندهان سپاه امام علی(ع) در جنگ جمل تعدادى از بزرگان اصحاب پیامبر(صلى الله علیه وآله) بودند که به پاکى، بزرگى، دیندارى و تعبّد، شُهره بودند. من جمله از فرماندهان سواره نظام: عمّار بن یاسر و فرمانده پیاده نظام: محمّد بن ابى بکر(2). و فرمانده ساقه سپاه: هند مرادى(3). و فرمانده مقدمه سپاه: عبد الله بن عبّاس(4). و فرمانده طرف راست سپاه: امام حسن(علیه السلام) (5). و فرمانده طرف چپ سپاه: امام حسین(علیه السلام) (6). و پرچمدار سپاه: محمّد بن حنفیه بودند(7).
در کتاب الکامل فی التاریخ آمده است از میان این افراد، دو شخصیت، بسیار تأثیرگذار بودند؛ نخست، عمّار بن یاسر. با توجّه به خبر دادن پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مورد آینده زندگى عمّار، که فرمود: «حق با عمّار است» و «تو را اى عمّار! گروه سرکش مى کشند». حضور او در سپاه امام على(علیه السلام) ضامن آن بود؛ که کسانى که به پیامبر(صلى الله علیه وآله) ایمان آورده اند، در صف مخالف امام(علیه السلام) قرار نگیرند و از این رو، گزارش شده است که زبیر، وقتى شنید عمّار به همراه على(علیه السلام) است، در وضعیت خود تردید کرد.
دوم، پسر اُمّ سلمه که حضور او در سپاه امام، دلیلى بود بر تأیید جبهه امام على(علیه السلام) توسط ام سلمه همسر پیامبر(صلى الله علیه وآله). این تأیید، گرچه به منزلت و جایگاه حسّاس عایشه در جنگ جمل نمى رسید، ولى تأثیر بسیارى در افکار عمومى داشت (8).
در کتاب اخبار طوال آمده است: زبیر، آن گاه که دانست عمّار به همراه على(علیه السلام) است، به خاطر سخن پیامبر خدا که فرموده بود: « تو را اى عمّار گروه سرکش مى کشند».در موقعیت خود تردید کرد(9).
در کتاب تاریخ الطبرى ـ به نقل از عبد الرحمان بن ابـى عمره ـ آمده است: امّ سـلمه (همسر پیامبر خدا(ص) )، خطاب به علی(ع) فرمود: اى امیر مؤمنان! اگر نافرمانى خداوند و نپذیرفتن تو نبود، به همراه تو براى جنگ، از خانه بیرون مى آمدم. اما اینک فرزندم عمر را که به خدا سوگند، از جان خودم برایم عزیزتر است. او را به همراه تو مى فرستم تا در صحنه هاى جنگ در کنار تو حضور داشته باشد. عمر هم آمد و همواره با امام على(علیه السلام) بود(10). (11)
پی نوشت: (1). تاریخ الإسلام للذهبی، ج 3، ص 484؛ تاریخ خلیفة بن خیّاط، ص 138؛ العقد الفرید: ج 3، ص 314؛ شرح الأخبار: ج 2، ص 9، ح 393.
(2). تاریخ الإسلام للذهبی، ج 3 ص 485؛ العقد الفرید، ج 3، ص 314؛ تاریخ خلیفة بن خیّاط، ص 138؛ الإمامة والسیاسة : ج 1، ص 90؛ الجمل: ص 319.
(3). الإمامة والسیاسة، ج 1، ص 90؛ الجمل، ص 319 و زاد فیه «ثمّ الجملی».
(4). تاریخ الإسلام للذهبی، ج 3، ص 485؛ العقد الفرید، ج 3، ص 314؛ تاریخ خلیفة بن خیّاط، ص 138؛ الإمامة والسیاسة، ج 1، ص 90؛ تاریخ الطبرى، ج 4، ص 480 وفیه «أبو لیلى بن عمر بن الجراح»؛ الجمل، ص 319.
(5). العقد الفرید، ج 3، ص 314؛ تاریخ الإسلام للذهبی، ج 3، ص 485؛ تاریخ خلیفة بن خیّاط، ص 138؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص 480 وفیه «عبد الله بن عبّاس»؛ الأخبار الطوال، ص 147 و فیه «الأشتر»؛ هامش تاریخ دمشق، ج 13، ص 260.
(6). تاریخ دمشق، ج 14، ص 187؛ تاریخ الإسلام للذهبی، ج 3، ص 485؛ العقد الفرید، ج 3، ص 314؛ تاریخ خلیفة بن خیّاط، ص 138؛ تاریخ الطبرى، ج 4، ص 480.
(7). تاریخ الطبری، ج 4، ص 480؛ تاریخ الإسلام للذهبی، ج 3، ص 485؛ العقد الفرید، ج 3، ص 314؛ الأخبار الطوال، ص 147؛ تاریخ خلیفة بن خیّاط، ص 138؛ الفتوح : ج 2 ص 468 .
(8). الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 335 و ص 337؛ الأخبار الطوال، ص 147؛ نهایة الأرب، ج 20، ص 68؛ البدایة والنهایة، ج 7، ص 240؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص 510 و451.
(9). الأخبار الطوال، ص 147.
(10). تاریخ الطبری، ج 4، ص 451؛ الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 323 وفیه؛ الفتوح، ج 2، ص 456 نحوه و فیه کتابها إلى الإمام علیه السلام.
(11). گرد آوری از: دانش نامه امیرالمؤمنین، محمّد محمّدی ری شهری، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، قم، 1386هـ ش، چاپ اوّل، ج3، ص 491-499.
منابع جهت مطالعه بیشتر :
– نهج البلاغه علی ع
بحارالانوار، ج 32، ص 172، حدیث 132
– سبک رهبری فرماندهان نظامی از دیدگاه امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه ، مجتبی اسکندری ابوالفضل محمدی حسن علی اکبری بهمن سیف ، مدیریت اسلامی سال 22 بهار و تابستان 1393 شماره 1
– عملکرد فرماندهان نظامی امیرالمؤمنین علی(ع) در سرنوشت پیکار صفین؛ مقایسه موردی: مالک اَشتر و اَشعث بن قیس ، جهانبخش ثواقب زینب بیرانوند ، تاریخ اسلام سال هفدهم زمستان 1395 شماره 4 (پیاپی 68)