نماز دارای آثارواهداف مهم تربیتی- اجتماعی است که به برخی از آن ها اشاره می شود1 – نـمـاز موجب یاد خداست: یاد خدا بهترین وسیله براى خویشتن دارى و کنترل غرایز سرکش و جلوگیرى از روح طغیان است .
نمازگزار همواره به یاد خدا مى باشد , خدایى که از تمام کارهاى کوچک وبزرگ ما آگاه است , خدایى که از آنچه در زوایاى روان ما وجود دارد و یا ازاندیشه ما مى گذرد , مطلع و با خبر است و کـمـترین اثر یاد خدا این است که به خودکامگى انسان و هوسهاى وى اعتدال مى بخشد , چنان که غـفلت از یاد خدا و بى خبرى از پاداشها و کیفرهاى او , موجب تیرگى عقل و خرد و کم فروغى آن مى شود .
انـسـان غـافـل از خـدا در عـاقبت اعمال و کردار خود نمى اندیشد و براى ارضاى تمایلات و غرایز سـرکـش خـود حد و مرزى را نمى شناسد و این نماز است که او را در شبانه روزپنج بار به یاد خدا مى اندازد و تیرگى غفلت را از روح و روانش پاک مى سازد . به راستى , انسان که پایه حکومت غرایز در کانون وجود او مستحکم است , بهترین راه براى کنترل غرایز و خواستهاى مرز نشناس او همان یاد خدا , یاد کیفرهاى خطاکاران و حسابهاى دقیق و اشتباه ناپذیر آن مى باشد .
از این نظر قرآن یکى ازاسرار نماز را یاد خدا معرفى مى کند : اقم الصلوه لذکرى نماز را براى یاد مـن بـپـا دار(1)بنابراین یکی از اهداف نماز یاد و ذکر خدااست؛ زیرا انسان موجود فراموش کاری است. بنابراین هر چند ساعت یک بار، با خواندن نماز خدای سبحان را یاد کرده و متذکر وجود لایتناهی او می شود.
وقتی انسان متذکر خدا بود و خدا را مراقب خویش دید قهرا از انجام گناه و منکرات شرم و حیا می کند2- دورى از گناه: نمازگزار ناچار است که براى صحت و قبولى نماز خود از بسیارى از گناهان اجتناب ورزد ; مثلا , یکى از شرایط نماز مشروع بودن و مباح بودن تمام وسایلى اسـت کـه در آن بـه کار مى رود , مانند آب وضو و غسل , جامه اى که با آن نمازمى گزارد و مکان نـمـازگـزار , این موضوع سبب مى شود که گرد حرام نرود و در کار وکسب خود از هر نوع حرام اجـتـناب نماید ; زیرا بسیار مشکل است که یک فرد تنها درامور مربوط به نماز به حلال بودن آنها مقید شود و در موارد دیگر بى پروا باشد .
گویا آیه زیر به همین نکته اشاره مى کند و مى فرماید: «ان الصلوه تنهى عن الفحشاء و المنکر؛ که نماز ( انسان را ) از زشتیها و گناه باز مى دارد».(2) بـالاخـص اگـر نـمـازگـزار مـتوجه باشد که شرط قبولى نماز در پیشگاه خداوند این است کـه نـمـازگـزار زکـات و حـقوق مستمندان را بپردازد ; غیبت نکند ; از تکبر و حسد بپرهیزد ; از مـشـروبات الکلى اجتناب نماید و با حضور قلب و توجه و نیت پاک به درگاه خدا رو آورد و به این ترتیب نمازگزار حقیقى ناگزیر است تمام این امور رارعایت کند. روى هـمـیـن جـهات , پیامبر گرامى ما صلى اللّه علیه و آله و سلم مى فرماید : نماز چون نهر آب صافى است که انسان خود را در آن شست وشو مى دهد ;اگر کسى در شبانه روز پنج مرتبه خود را با آب پاک شست وشو دهد , هرگز بدن اوآلوده و کثیف نمى شود .
هـمچنین کسى که در شبانه روز پنج مرتبه نماز بخواند و قلب خود را در این چشمه صاف معنوى شست وشو دهد , هرگز آلودگى گناه بر دل و جان اونمى نشیند. 3- نـظافت و بهداشت: از آنجا که نمازگزار در برخى از مواقع همه بدن را باید به عنوان غسل بشوید و معمولا در شبانه روز چند بار وضو بگیرد و پیش از غسل ووضو تمام بدن خود را از هر نوع کثافت و آلودگى پاک سازد ; ناچار یک فرد تمیز ونظیف خواهد بود . از این نظر نماز به بهداشت و موضوع نظافت که یک امر حیاتى است کمک مى کند. 4- انـضـباط و وقت شناسى : نمازهاى اسلامى هر کدام براى خود وقت مخصوص و معینى دارد و فرد نمازگزار باید نمازهاى خود را در آن اوقات بخواند , لذا این عبادت اسلامى به انضباط و وقت شناسى کمک موثرى مى کند .
بالاخص که نمازگزار باید براى اداى فریضه صبح پیش از طلوع آفتاب از خواب برخیزد , طبعا یک چـنـیـن فـردى گـذشـته از این که از هواى پاک و نسیم صبحگاهان استفاده مى نماید , به موقع فعالیتهاى مثبت زندگى را آغاز مى کند .آثار فردى و تربیتى نماز به آنچه که گفته شد منحصر نیست ; ولى این نمونه مى تواند نشانه اسرار بزرگ این عبادت بزرگ اسلامى باشد . اسرار اجتماعى نمازنماز در اوقات معین نمودارى از وحدت و یگانگى ملت بزرگ اسلام است ; زیرا هـمـه مـسـلـمـانـهـا در وقـتـهاى مخصوصى رو به قبله ایستاده و با آداب خاصى خداوند جهان رامـى پـرستند , این خود نمونه بزرگى از اتحاد و یگانگى ملتى است که اسلام همه را به وسیله آن عبادت متحد و متشکل نموده است . هـرگاه این نمازها به صورت جماعت برگزار گردد , روح وحدت و اتحاد و مساوات وبرابرى , از صـفهاى منظم و فشرده نمازگزاران نمایان خواهد بود و اهمیت این اتحادو یگانگى معنوى نیازى به توضیح ندارد .
ویل دورانت مى نویسد: بر هیچ انسان منصفى پوشیده نیست که شرکت مسلمان ها در نمازهاى جماعت روزانه چه اثر خوبى در وحدت و تشکّل آنها دارد.
با کمى دقت مى توان دریافت که در سایه همین جماعت ها و جمعه هاست که انسجام و اتحادى در اقشار مختلف ایجاد مى شود و در سایه آن برکات و ارزش هایى وجود دارد. از کارهاى عمرانى یک منطقه گرفته تا راه حل سایر مشکلات افراد و جامعه گـرچـه اسـرار و فـوایـد اجتماعى و تربیتى نماز منحصر به اینها نیست , ولى همین قدر روشنگر عظمت و اسرار خطیر این فریضه الهى مى باشد. راز دیگرى که در نماز نهفته است تشکیل جماعت هاست. .نماز کانون تربیتاسلام و قرآن داراى سیستمى ترتیبى جهت نیل آدمى به مراتب کمال است که از جمله آنها اقامه نماز مى باشد. محور تربیت و تعالى انسان در مکتب اسلام، با توجه به خداوند و در نظر گرفتن موقعیت او و نیز جایگاه خود انسان میسّر است. این توجه با نماز حاصل مى شود.
نماز و نه هیچ عبادت دیگرى، براى خداوند سودى به همراه ندارد و اگر هیچ کس در تمامى هستى سر بر آستان او نساید، بر دامن کبریایى او گردى نمى نشیند.
ولى غفلت انسان از خداوند، زمینه سقوط وى به پست ترین درجات را فراهم مى کند. حال آن که یاد خداوند او را بر طریق مستقیم نگاه مى دارد و در طوفان حوادث زندگى و فراز و نشیب آن دست او را مى گیرد.اگر بخواهیم نقش نماز را در طول زندگى به چیزى تشبیه کنیم، باید بگوییم: نماز همانند چراغ هایى نورانى در مسیرى تاریک و ظلمانى و پیچ در پیچ است که انسان را به پیمودن راه اصلى و منحرف نگشتن و اسیر غول بیابان نشدن دعوت مى کند.
این چراغ ها باید همواره روشن باشد وگرنه آدمى ممکن است در مرحله اى به بیغوله اى بیفتد و چه بسا بازگشت از آن میسر نباشد. فلسفه اصلى نماز و دیگر عبادات همین است.
بدون نماز و عبادت انسان تربیت نمى شود و توان لازم را براى پیمودن راه کمال نمى یابد.عبودیت وخضوع درپیشگاه خداوندهدف دیگر نماز عبودیت و خشوع و خضوع در پیشگاه مقام ربوبیت است. به طور مؤدب ایستادن، رکوع کردن، جبین به خاک ساییدن، سجده و همه نشانه هاى خضوع است.
و این حقى است از خداى سبحان که هر انسانى موظف به اداى آن است. توجه داشته باشید که همین خشوع و خضوع، به تدریج در روح و جان ما اثر گذاشته و انسان را در برابر سایر افراد متواضع مى کند. امام على(ع) مى فرماید: «ومن تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعا ؛ خداى سبحان نماز را مقرر داشت تا پیشانى از روى تواضع به خاک مالیده شود» ، (نهج البلاغه). حضرت فاطمه(س) نیز مى فرماید: «جعل اللّه الصلاة تنزیها لکم من الکبر ؛ خداوند نماز را مقرّر داشت تا دامن انسان را از کبر و منیّت پاک گرداند». آنچه ذکر شد بیانگر این حقیقت است که به هر حال یکى از اهداف نماز، پاک و منزه ساختن روح انسان از کبر و منیت است؛ همچنان که نماز بازدارنده انسان از لغزش ها و گناهان است. نماز در ساحت روح انسان، همان نقشى را ایفا مى کند که نرمش و ورزش در ساحت جسم انسان ایفا مى نماید. اگر کسى ورزش رابراى مدت طولانى ترک کند، کم کم بدنش دچار یک نوع سستى و کسالت مى شود و چه بسا سلامت خود را از دست بدهد. بنابر این انسان باید روزانه یا لااقل هفته اى چند ساعت، به راهپیمایى و ورزش بپرازد تا به تدریج جسم را سلامت و شاداب سازد.
روح انسان نیز چنین نیازى دارد، باید هر روز این نیایش و سرود مذهبى و اسلامى تکرار گردد تا به تدریج سلامت و شادابى روح انسان در سایه یاد حق احراز گرددپی نوشت1 – سوره طه , آیه 14 . 2 – سوره عنکبوت , آیه 45 . به نقل از سایت تبیانبرای مطالعه بیشتر در این زمینه ر . ک : 1- اسرار نمازشهید ثانی , ترجمه : مهدی پور 2- اسرار الصلاه میرزا جواد ملکی تبریزی 3- آداب نمازامام خمینی 4- پرتوی از اسرار نمازمحسن قرائتی5.پاسخ به پرسشهاى مذهبى، مکارم شیرازى – ناصر و جعفر سبحانى