نمونه‌ای جالب از اعتماد به راویان غیرامامی

«إنّ اللّه تبارك و تعالى يقول ما من شي‏ءٍ إلّا و قد وكّلت به من يقبضه غيري إلّا الصّدقة فإنّي أَتَلَقّفُها بِيَدي تلقّفاً حتّى إنّ الرّجل ليتصدّق بالتّمرة أو بشِقِّ‏ تَمرةٍ فأربّيها له كما يربّي الرّجل فَلُوَّهُ‏ وَ فَصِيلَه فيأتي يوم القيامة و هو مثل أُحُدٍ و أعظم مِن أُحُد.» (کافی، ج۴، ص۴۷)

راویان خبر به ترتیب این کسانند: «علی ابن ابراهیم، ابراهیم بن هاشم، ابن ابی عمیر، هشام بن سالم، زراره و سالم بن ابی‌حفصه». راوی خبر از امام ع، سالم بن ابی‌حفصه(م.۱۳۷ق) است که میدانیم از افراد شناخته‌شده‌ی جریان بتریه به شمار می‌آمده است. آنچه در مورد او نقل شده، از بی‌اعتقادی او به امامت صادقین ع و طعنه‌هایش به آن حضرات ع و برخی اصحاب، نشان دارد.(نک: رجال کشی، ص۲۳۳-۲۳۶) او گرچه به حضرت امیر ع و حسنین ع علاقمند بود و در میان متشیّعان کوفه جای می‎گرفت، اما مانند دیگر بتریان به دو خلیفه‌ی نخست نیز ارادت می‌ورزید. (برای نمونه نقل‌های او در مدح دو خلیفه‌ی نخست را بنگرید در: مسند احمد بن حنبل، حدیث‌های ۱۲۷۷ و ۱۱۴۷۲)

آیا ممکن است چنین فردی از امام صادق حدیثی قدسی نقل کند؟ 

چرا زراره به فردی اعتماد کرده که خود متحمّل طعنه‌هایش در انکار علم امام بوده است؟(نک: رجال کشی، ص۲۳۴)

خوشبختانه از روایت بالا، دو نقل دیگر نیز به ما رسیده است که به ما کمک می‌کند به شکل بهتری شیوه‌ی تحدیث راویان و محدّثان را درک کنیم:

۱. نقل نخست روایت منقول در رجال کشی است: 

«عن سالم بن أبي حفصة، قال‏ دخلتُ على أبي عبد الله(ع) فقلتُ لهُ عند الله يُحتسب مُصابُنا برجُل‏ كان إذا حدّث قال: قال رسول الله (ص) قال أبوعبدالله(ع) قال الله تعالى: ما مِن شي‏ء إلّا و قد وكّلتُ به غيري إلّا الصّدقة…»(رجال کشی، ص۲۳۳)

با توجه به طریق نقل کشی (ابن‌ابی‌عمير از هشام از زراره) احتمالاً این نقل، نسخه‌ی تقطیع‌نشده‌ی همان حدیث است که تنها مقدّمه‌ای افزون‌تر بر آن دارد. در نگاه نخست احتمالاً ارتباط این مقدّمه، یعنی جمله‌ی سالم، با پاسخی که امام صادق ع به او داده‌اند مشخص نمی‌شود. (تلاش کنید بدون خواندن ادامه متن، وجه ارتباط آن را دریابید)

۲. خوشبختانه گزارشی کاملتر از این روایت از طریقی دیگر نیز به دست ما رسیده که قطعات این پازل را به خوبی تکمیل می‌کند. این گزارش در امالی مفید، از طریق «حسن بن علی خزاز از علی بن عقبة از سالم بن ابی‌حفصة» آمده است. مطابق این نقل، سالم چنین گزارش کرده است:

قال‏ لمّا هلك أبوجعْفرٍ محمّد بن عليّ الباقر ع قلْتُ لأَصحابي انتظروني حتّى أدخُلَ على أبي عبدالله جعفر بن محمّد ع فأُعزّيَه فدخلتُ عليه فعزّيتُه ثمّ قلتُ- إنّا لله و إنّا إليه راجعون‏ ذهب والله مَن كان يقول قال رسول‏ الله ص فَلايُسْأل عمّن بينه و بين رسول الله ص لا واللَّه لايُرى مثلُه‏ أبداً!

در این گزارش، سالم پس از درگذشت امام باقر ع به سراغ امام صادق ع می‌رود. به زعم او، این که امام باقر ع «بدون ذکر واسطه از پیامبر اکرم ص» روایت می‌کردند نقص ایشان به شمار می‌رفت و از این رو سالم، به خیال خود در ابراز تسلیت،  این موضوع را به طعنه به امام صادق ع یادآور می‌شود. امام صادق ع که سوگوار پدر بزرگوار خویش بودند، به این طعنه‌‌ی جسارت‌آمیز چنین واکنش نشان دادند: 

«قال فسكت أبوعبدالله ع ساعةً ثمَّ قال قال اللهُ عزّ و جلّ إنّ مِن عبادي مَن يتصدّقُ بِشِقِّ تَمرَةٍ فأُربِّيهَا لهُ فيهَا كما يُرَبِّي أحَدُكم فَلُوَّهُ‏  حتّى أجْعَلَها له مِثل أُحُد»

در واقع، امام صادق ع بی آن که مستقیماً به طعنه‌ی سالم پاسخ دهند، پاسخی درخور به او می‌دهند. به این ترتیب که حدیثی را در فضیلت صدقه «مستقیماً از قول خداوند متعال» برای وی روایت می‌کنند. سالم شگفت‌زده از محضر امام ع خارج می‌شود و خطاب به یارانش می‌گوید:

«فخرجتُ إلى أصحابي فقُلتُ ما رأيتُ أعجبَ مِن هذا!

كنّا نستعظمُ قولَ أبي جعفر ع قال رسول الله ص بِلا واسطةٍ فقال لي أبوعبدالله ع قال اللهُ عزَّ و جلَّ بِلا واسطة!»(امالی مفید: ص۳۵۴)

به نظر می‌رسد سالم در فضای فکری خود، روایتی از گفت و شنودش با امام ع نقل کرده که از ابتدا تا انتها، حاکی از انتقاد به امام باقر و امام صادق علیهما السلام بوده است. راویان و محدّثان بعدی، در عین حال که می‌دانسته‌اند او اعتقادی به امامت صادقین ع نداشته و گاهی به آنان اسائه ادب می‌کرده و حتی همین روایت هم در بستری طعنه‌آمیز نقل شده، اما با توجّه به متن حدیث به صدور این حدیث از جانب امام صادق ع وثوق پیدا کرده‌اند و آن را  به عنوان حدیثی از امام ع در کتب خود، ثبت و نقل کرده‌اند.

سید محمدرضا لواسانی