ولایت به دو قسم تکوینی و تشریعی تقسیم می شود: ولایت تکوینی به معنای سرپرستی موجودات جهان و عالم خارج و تصرف عینی داشتن در آنها است، مانند ولایت نفس انسان بر قوای درونی خودش. هر انسانی نسبت به قوای ادراکی خود، مانند نیروی وهمی و خیالی و نیز قوای تحریکی خویش مانند شهوت و غضب، ولایت دارد، بر اعضاء و جوارح سالم خود ولایت دارد، بازگشت این ولایت تکوینی به علت و معلول است از این رو، ولایت تکوینی (رابطه علّی و معلول) هیچ گاه تخلف بردار نیست.[۱] در ولایت تکوینی انبیا و اولیا نیز همین حقیقت مطرح است، این رو می توانند در ماده کائنات و پدیده های عالم هستی به هر نحوی که بخواهند تصرف کنند. و همه پدیده های عالم چون موم در دست انسان کامل نرم و تسلیم اراده اوست و او به اذن الهی هرگونه که بخواهد و لازم باشد می تواند در پدیده های عالم تصرف نماید.اما ولایت تشریعی از جنبه های مختلف دارد، به نمونه های از حوزه ولایت تشریعی اشاره می شود:الف: ولایت در ابلاغ رسالت
اولین و اساسی ترین سمت ولایی انبیا که از طرف خداوند به آنها واگذار شده است ابلاغ احکام و دستورهای الهی به مردم و تبیین آن برای مردم است، گرچه تشریع احکام بالاصاله از آن خداوند است؛ ولی از طریق، وحی به انبیا افاضه می شود. فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبینُ؛[۲] بدانید که پیامبر ما فقط عهده دار ابلاغ روشن است. وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبینُ؛[۳] و بر پیامبر چیزی جز ابلاغ آشکار نیست.
ب: مرجعیت دینی
یکی دیگر از شوون ولایت انبیاء ولایت و مرجعیت دینی انبیا است، به این معنا که انبیاء همان گونه که وظیفه ابلاغ احکام الهی را دارند، وظیفه تبیین وحی و احکام الهی نیز به عهده آنان است. وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.[۴]و این قرآن را به سوی تو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سویشان نازل شده است بیان کنی و امید که بیندیشند.
ج: اسوه بودن
یکی دیگر از شوون انبیای الهی اسوه بودن انبیای الهی برای امت های شان است، قرآن کریم در باره حضرت ابراهیم می فرماید: قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ فی إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَه.[۵] قطعا برای شما در حالات جضرت ابراهیم و کسانی که با او بودند الگویی خوبی است، آن گاه که به قوم خود گفتند: ما از شما و از آنچه به جای خدا می پرستید بیزاریم و [آیین ] شما را منکریم، و میان ما و شما برای همیشه دشمنی و کینه پدید آمده است تا وقتی که به خدای یگانه ایمان بیاورید،
در ادامه می فرماید: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فیهِمْ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ.[۶] طعا برای شما در رفتار آنها سرمشقی نیکوست، برای کسی که به خدا و روز واپسین امید دارد.
در جای دیگر در مورد پیامبر گرامی اسلام آمده است: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً؛[۷] قطعا برای شما در [رفتار] رسول خدا سرمشقی نیکوست، برای کسی که به خدا و روز واپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می کند.
در این آیه رسول خدا به عنوان الگویی معرفی شده که مردم باید رفتار و اخلاق شان را با رفتار و اخلاق او تطبیق دهند، و او را مقتدای خویش سازند، و این مقام اختصاص به پیامبر خاتم و حضرت ابراهیم ندارد بلکه هر نبی از انبیای الهی اسوه امت خویش است، چه این که این مقام بعد از پیامبر گرامی اسلام به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ رسیده است.[۸]
د: ولایت در شؤون سیاسی و اجتماعی
یکی دیگر از شوون ولایت انبیای الهی زعامت و رهبری سیاسی و اجتماعی آنان بر مردم است، لذا پیامبر اکرم در زمان حیات خودشان به عنوان ولی مسلمین بوده اند و این مقام را خداوند به ایشان عطا فرموده بود: «اطیعوا الله و اطیعو الرسول واولی الامر منکم»؛[۹] یعنی اطاعت کنید خدا و پیامبر و کسانی را که اداره کار شما به دست آنها است. (ائمه ـ علیهم السّلام ـ) از این آیه به دست می آید که پیامبر رسما والی و حاکم بود و بر مردم حکومت داشت و سیاست اجتماع مسلمین را راهبری می کرد؛ البته بعد از او این مقام به ائمه اهل بیت رسیده است. بنابراین یکی از مواردی که کیفیت ولایت انبیا و ائمه را نشان می دهد مسأله حکومت آنان بر جامعه است که بر اساس ولایت الهی شان این سمت را داشته اند.
اما در باره فراز دوم سؤال باید گفت: ولایت در این محور نیز در دو حوزه عرفانی و کلامی مطرح است، از نظر جنبه عرفانی، به اختصار باید گفت: اساساً ولایت به عنوان باطن نبوت مطرح است و به همین دلیل تا کسی به مقام ولایت نرسد به مقام نبوت نایل نمی شود، به همین جهت عرفا از ولایت به «فلک محیط عام» تعبیر کرده و گفته اند که ولایت شامل نبوت، رسالت و امامت می شود، و هیچ کسی به مقامات یاد شده نمی رسد مگر این که اول به مقام ولایت برسد؛ بنابراین همه انبیا دارای چنین ولایتی بوده اند گرچه جنبه ولایت در آنها مستور و جنبه نبوت ظاهر و آشکار بوده است؛ یعنی کارهایی که آنها انجام می دادند و در حوزه مأموریت الهی شان بوده است، ناشی از مقام نبوت و رسالت شان بوده و نه جنبه ولایت آنها.[۱۰] اما ولایت به معنای تشریعی آن گرچه برخی موارد آن برای همه انبیا وجود داشته است؛ مثلاً ولایت به معنای زعامت و سرپرستی، ابلاغ احکام دین، الگو و سرمشق بودن عملی برای مردم و امثال آن برای همه انبیاء وجود داشته است؛ اما ولایت به معنای مشرِع و حامل کتاب، تنها برای انبیای اولوالعزم مطرح است، و سایر انبیا شریعت مستقل نداشته اند؛ بلکه مأمور ابلاغ و اجرای شریعت انبیای بزرگ بوده اند.[۱۱]معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. امام خمینی، نبوت از دیدگاه امام خمینی. نشر مؤسسه آثار امام خمینی ، ۱۳۷۸ش.
۲. عزیز الدین نسقی، انسان کامل، انتشارات کتابخانه طهوری، تهران، ۱۳۶۸ش.
۳. محمد سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی، ج ۱-۲، نشر طه، قم.
پی نوشت ها:
[۱] . جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، قم، نشر مرکز اسراء، ۱۳۷۸ ش، ص ۱۲۴.
[۲] . مائده: ۹۲.
[۳] . نور: ۵۴.
[۴] . حجر: ۴۴.
[۵] . ممتنحنه:۴.
[۶] . ممتنحه: ۶.
[۷] . احزاب: ۲۱.
[۸] . مطهری، مرتضی، شش مقاله، (مقاله ولاء و لایت ها)، نشر الزهرا، ۱۳۶۸ش، ص ۱۶۵.
[۹] . نساء/۵۹.
[۱۰] . آملی، سید حیدر، اسرار شریعه، اطوار الطریقه انوار الحقیقه، تهران، نشر موسسه علمی و فرهنگی، ص ۹۱.
[۱۱] . طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۲ش، ج ۷، ص ۲۶۶ و ج ۲، ص ۱۳۲.