پایه گذار فرقه وهابیت ابن تیمیه و احیاکننده آن محمدبن عبدالوهاب و پیروانشان بر این باورند که تنها خودشان یکتاپرست و موحدان حقیقی هستند، و سایر مسلمانان مشرک و گمراهند. در حالی که این مدعیان توحید و یکتاپرستی خود آلوده به بزرگ ترین درجات شرک هستند، زیرا به خداوند اوصاف و صفاتی را نسبت می دهد که شایسته ساحت قدسی حق تعالی نیست. آنها درباره خداوند معتقد به تجسیم و جسم انگاری هستند و از اظهار این عقیده هیچ ابایی ندارند.البته به لحاظ تاریخی دیدگاه جسم انگاری و تجسیم خداوند پیش از ابن‌تیمیه در اندیشه های احمد بن حنبل وجود داشته و حتی قبل از احمدبن حنبل اهل‌حدیث و حشویه بر این پندار نادرست تأکید می کردند.ریشه این باور و پندار غلط را که نه با عقل و فطرت سلیم سازگار است و نه با قرآن و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، بایستی در اسرائیلیات و روایات ساختگی جستجو نمود که توسط کعب الأحبارها و یهود در میراث حدیثی اهل‌سنت وارد گردید. اینان با این رویکرد ظاهری گری و قشری گرایانه به برخی از آیات قرآن مراجعه نموده و آنها را بر معانی ظاهری آن حمل نمودند؛ آیاتی مانند:«یَدُ اللّهِ فَوقَ أَیدِیهِم»[1]؛«الرَّحمنُ عَلَی العَرشِ استَوی»[2]؛
«ما مَنَعَکَ أَن تَسجُدَ لِما خَلَقتُ بِیَدَیَّ»[3].
ابن تیمیه و پیروان این مسلک قشری نگر بر این باورند که: اوصافی که برای خداوند در این آیات ذکر شده، بایستی بر معنای ظاهری و حقیقی آن بار شود و ما حق هیچ گونه تأویل و توجیه و تفسیری نداریم؛ ازاین‌رو «یدالله» یعنی دست خدا به همان معنای دست ظاهری که همه مردم آن را می فهمند و معنای حقیقی دست است.
این در حالی است که دانشمندان بزرگ شیعه و اهل‌سنت بر این باورند که آیات قرآن به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می شود؛ چنان که در سوره آل عمران آیه 7 این تقسیم بندی بیان شده؛
«مِنهُ آیاتٌ مُحکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ»؛
«پاره ای آن، آیات محکم (صریح و روشن) است، آنها اساس کتابند و پاره ای دیگر متشابهاتند».
آیات محکم، آیاتی است که تنها یک معنای صریح و روشنی دارد و مراد از آن معین و مشخص است و بر چند معنی حمل نمی گردد؛ مثل آیه «لَیسَ کَمِثلِهِ شَــیءٌ»[4]؛ که محکم ترین آیات محکم در قرآن کریم است. آیات متشابه، آیاتی است که شنونده وقتی آن را می شنود بین چند معنی مرددّ می گردد ازاین‌رو معنای آن معین و مشخص نیست؛ مثل آیه «الرَّحمنُ عَلَی العَرشِ استَوی»[5] که شنونده مردد می شود که معنای «استواء» استقرار و قرار گرفتن بر روی عرش است که مستلزم مکان مندی خداوند می باشد، یا استواء به معنای تسلّط و احاطه حق تعالی بر مخلوقات است.
ازاین‌رو آیات محکمات به «أمّ الکتاب» شناخته شده، «أمّ» یعنی اصل و ریشه، که چیزی به آن باز می گردد؛ پس باید آیات متشابه را با معیار آیات محکم سنجید و متشابهات را به محکمات برگرداند؛ در آیه مذکور ما «استواء» را بر معنای ظاهری و جسمانی آن بار نمی کنیم؛ بلکه آن را به آیه محکمی مانند «لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ»؛ برمی گردانیم و استواء را به معنای تسلّط و احاطه خداوند بر هستی معنا می کنیم.[6] یا آیه «وُجُوهٌ یَومَئِذٍ ناضِرَةٌ. إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ»[7] را که یک آیه متشابه است، به آیه «لا تُدرِکُهُ الاَبصارُ وَ هُوَ یُدرِکُ الاَبصارَ»[8] برمی گردانیم.
یکی از بزرگان شیعه در مناظره ای که با یکی از عالمان برجسته وهابی داشت به او گفت: نظر شما درباره این آیه شریفه چیست که می فرماید:
«مَن کانَ فِی هذِهِ أَعمی فَهُوَ فِی الاخِرَةِ أَعمی وَ أَضَلُّ سَبِیل»[9]؛
«و هر کس در این دنیا کور [دل] باشد در آخرت هم کور [دل] و گمراه تر خواهد بود».
جالب آن که عالم وهابی خود کور مادرزاد بود و نتوانست پاسخ این دانشمند شیعه را بدهد، در حالی که منظور از آیه شریفه، کوری باطن و نابینا شدن چشم دل است نه چشم سر؛ چنان که آیه محکم دیگری این معنا را تأیید می کند:
«فَإِنَّها لا تَعمَی الأَبصارُ وَ لکِن تَعمَی القُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ»[10]؛
«در حقیقت، چشمها کور نیست لیکن دل هایی که در سینه هاست کور است».
نکته دیگر در نقد دیدگاه وهابیت آن است که از دیدگاه فلسفی و عقلی هر جسمی دارای ویژگی ها و خصوصیاتی است که از لوازم آن جسم است و از آن جدا نمی شود؛ مثلاً هر جسمی در جهات سه گانه طول و عرض و عمق امتداد دارد و محدود به این سه جهت است، هر جسمی مرکب از اجزا و مقدار است، هر جسمی قابلیت تغییر و تبدّل دارد، هر جسمی مکان مند و زمان مند است، هر جسمی انقسام پذیر است. ازاین‌رو هر چیزی که عنوان «جسم بودن» بر او صدق کند، ویژگی ها و لوازم جسمانی بودن مانند محدودیت، ترکّب، تغیر، انقسام پذیری، و زمان مندی و مکان مندی به طور قهری بر آن شی ء منطبق خواهد بود.
کسی که درباره اوصاف خداوند متعال به تجسیم و جسم انگاری معتقد می شود، به طور گریزناپذیری لوازم و آثار جسمانیت مثل محدودیت و ترکیب و تغییر را درباره خداوند پذیرفته است!! و همه اینها آمیخته به شرک است.
امیرمؤ منان علی(علیه السلام) در نهج البلاغه بر این مطلب تأکید می کنند که خداوند با چشم سر دیده نمی شود:
«الحمدلله المَعرُوفِ مِن غَیرِ رُؤیَة»[11]؛ «سپاس خدایی را که بدون دیده شدن (به چشم) شناخته شده است؛
«و لا تدرکه الحواسُّ فتُحِسّه، و لا تلمسهُ الأیدی فتمسُّه. و لا یتغیّر بحالٍ و لایتبدّلُ فی الأحوال و لا تُبلیه اللّیالی و الأیام و لا یغیّره الضّیاءُ والظّلام»[12]؛ «حواسّ او را درک نکند تا احساسش نماید، و دست ها به او نرسد تا لمسش نماید. از حالی به حالی تغییر نکند و در احوال دگرگون نشود، و شب ها و روزها او را فرسوده نسازد، و روشنی و تاریکی در او تغییری پدید نیاورد».
در مکتب اهل بیت(علیهم السلام) مسأله تجسیم و دیدن خداوند با چشم سر به شدت از سوی ائمّه(علیهم السلام) نفی شده است، ازاین‌رو شیخ صدوق در کتاب ارزشمند «توحید»، احادیث معتبری در ردّ و انکار دیدن خداوند با چشم و جسم انگاری پروردگار ذکر شده است.
وهابیت و جسم انگاران برای آن که لوازم فاسد و نادرست نظریه تجسیم خداوند را نپذیرند دست به توجیهی زدند که آنها را بیشتر در تنگنا و ورطه تناقض گویی قرار می دهد. آنها می گویند: خداوند دو دست دارد اما کیفیت آن برای ما معلوم نیست، او بر عرش ایستاده است ولی کیفیت این استواء نامعلوم است، در واقع با اضافه کردن قید (بلاکیف) می خواهند از پذیرش لوازم نامعقول تجسیم فرار کنند.
مرحوم علامه سید محسن امین در کتاب ارزشمند و فاخر «کشف الأرتیاب» به این توجیه سست و نادرست این گونه پاسخ می دهند که:
شما از یک طرف می گویید این صفاتِ جسمانی مانند دو دست داشتن، استواء، مرئی بودن، صورت داشتن و غیره را بر معنای حقیقی آنها بار می کنید و تأویل و دست برداشتن از ظاهر لفظ را جایز نمی دانید و از سوی دیگر می گویید که کیفیت این صفات برای ما مجهول است و این تناقض گویی است؛ زیرا اگر این الفاظ بر معانی حقیقی آنها بار شود، قطعاً معنای حقیقی آنها دارای کیفیت خاصی است، چگونه شما با آوردن قید (بلا کیف) می خواهید آن را نفی کنید[13]؟!
شایان ذکر است که دانشمندان اهل‌سنت در زمان حیات ابن تیمیه او را به خاطر اعتقاد به تجسیم، تکفیر کرده و او را گمراه و منحرف دانستند و او را زندانی کردند.[14] در طول تاریخ پیدایش وهابیت همواره انگاره تجسیم از سوی دانشمندان اهل‌سنت مورد انتقاد قرار گرفته است.
پی نوشت ها:
[1]. فتح، آیه 10.
[2]. طه، آیه 5.
[3]. ص، آیه 75.
[4]. شوری، آیه 11.
[5]. طه، آیه 5.
[6]. تفسیر المیزان، ج 3، ص 23.
[7]. قیامت، آیه 22.
[8]. انعام، آیه 103.
[9]. اسراء، آیه 72.
[10]. حج، آیه 46.
[11]. نهج البلاغه، خطبه 183.
[12]. همان، خطبه 186.
[13]. کشف الارتیاب، ص 113، الباب الأول.
[14]. همان، ص 108.