با سلام. موضوع فوق نیازمند پژوهشی همه جانبه بوده و از حوزه عملکرد این مرکز خارج است. بله اگر در راستای تحقیقات خود با سوالی مواجه شدید برای ما بفرستید.
در عین حال به صورت مختصر گفتنی است:
اسلام نسبت به کار، ارزش‌ها، ریسک و توکل و علم نگاه خاص دارد. این نگاه متفاوت سبب شده کارآفرینی به صورت متفاوت از رویکرد غربی مورد توجه و عنایت قرار گیرد. براساس این رویکرد در کارآفرینی علاوه بر عناصر مهم و ضروری، باید به دو گونه ارزش توجه شود؛ ارزش‌های محدود کننده‌ای چون رعایت منافع جامعه، دوری از اسراف و تبذیر و ارزش‌های جهت‌دهنده‌ای چون حفظ کرامت ذاتی انسان، سرعت در انجام اسباب مغفرت الهی، عدالت و نظایر آن.
پاسخ تفصیلی:
در قرآن کریم و سیره معصومین(ع) با توجه به اهمیت و فواید کسب و کار آسایش و آرامش انسان، فقر زدایی و عدم وابستگی به دیگران از جمله کشورهای دیگر، تمدن و اقتصاد شکوفا ، جلوگیری از مفاسد، بیدار نمودن روحیه خلاقیت و کارآفرینی ،آیات و احادیث بسیار فراوانی در موردکسب و کار آمده است، که به ذکر مواردی از آنها می پردازیم:
در فضیلت کار و تلاش و تجارت
خدای متعال در کتاب آسمانی قرآن ، کار و تلاش و کسب معیشت را مکرراً مورد تأکید قرار داده است از آن جمله می فرماید: پس در زمین پراکنده شوید و از فضل و کرم خداوند روزی طلبید.جمعه آیه۱۰
و ما در زمین برای شما معیشت ها قرار دادیم اما اندکی شکرگزار این نعمت هستید.اعراف آیه ۱۱
پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: تاجر درستکار روز قیامت با صدیقین و شهدا محشور می گردد. همچنین می فرمایند:آن کس که از راه حلال در پی دنیا باشد و هدفش از کار و کوشش، اجتناب از درخواست از خلق و ایجاد گشایش برای اهل و خانواده اش باشد خداوند را در حالی که چهره اش به زیبایی ماه تمام است ملاقات خواهد نمود.
روایت شده که حضرت عیسی (ع) مردی را دید، از او پرسید چه می کنید؟ مرد گفت: مشغول عبادت هستم ، حضرت عیسی فرمودند: پس چه کسی مخارجت را تأمین می کند، مرد گفت: برادرم، حضرت فرمودند: به حقیقت برادرت از تو عابدتر است.
پیامبر (ص) در جمع یاران خود فرمودند: فرشته وحی در دلم القا نمود که هیچ کس نمی میرد مگر اینکه آنچه از روزی که برای او مقدر شده به تمام و کمال به دست می آورد، هر چند که در طلب آن مشقتی نبرد، پس تقوای الهی پیشه کنید و در طلب روزی نیکو، میانه روی نمایید و مبادا اگر رزق شما دیرتر رسید، از راه معصیت در طلب آن برآیید چرا که آنچه خدا برای بندگانش مقدر فرموده از طریق گناه و نافرمانی بدست نیاید.
تشویق به کارکسب و کار از منظر قرآن و احادیث
هرکس، از مرد و زن، که مؤمن باشد و کار نیکو انجام دهد، زندگی خوش و پاکیزه ای بدو خواهیم داد و پاداشی بهتر از کارشان به آنها می دهیم. نحل، آیه ۱۳۱
امام علی(ع): بی گمان شما به آشکار ساختن اعمال نیازمندترید تا به آشکار ساختن گفته ها. زیرا شما به انجام درست و صحیح کارها نیازمندترید تا درست و فصیح ادا کردن سخنان میزان الحکمه،ج ۳
امام علی(ع): کار کنید و آن را به پایانش رسانید و در آن پایداری کنید، آن گاه شکیبایی ورزید و پارسا باشید. همانا شما را پایانی است؛ پس، خود را به آن پایان( بهشت )رسانید. نهج البلاغه:خطبه ۱۱۱
امام علی(ع): دانش تو را راهنمایی می کند و کار تو را به هدف می رساند. میزان الحکمه،ج ۳
امام علی (ع): مردی خدمت پیامبر خدا(ص)آمد و عرض کرد: چه چیز حجت نادانی را از من دور می کند؟ فرمود:دانش. عرض کرد: چه چیز حجت دانش را از من دور می سازد؟ فرمود:عمل.
امام علی(ع): چونان کسی مباش که بدون کار به آخرت امید می بندد… مردمان نیکوکار را دوست دارد، اما اعمال آنها را انجام نمی دهد، گنهکاران را دشمن دارد اما خود در جرگه ی آنهاست… برای دیگری به گناهی کمتر از گناه خود ترسان می شود و برای خود بیش از کردارش امید پاداش دارد… در کار(نیک) کوتاهی می ورزد و در درخواست پاداش اصرار می کند….حرف زیاد می زند و عمل کم می کند! (نهج البلاغه:حکمه ۱۵۱.)
امام علی(ع):هر که برای دین خود کار کند، خداوند امر دنیای او را کفایت فرماید. (نهج البلاغه:حکمت۴۲۳
)
امام علی(ع) :هر که در عمل کوتاهی کند، به اندوه گرفتار آید. نهج البلاغه:حکمه ۱۲۱
پیگیری در کار
امام علی(ع) :در کار پیگیر باشید؛ زیرا خداوند برای کار مؤمنان پایانی جز مرگ قرار نداده است. میزان الحکمه،ج ۳
پیامبر خدا(ص) : مداومت بر عمل در پیروی از آثار و سنت ها، گرچه آن عمل اندک باشد، نزد خدا پسندیده تر و فرجامش سودمندتر است از سختکوشی در عبادت براساس بدعتها و پیروی از هوسها.
امام صادق(ع):کار مداوم اندک اما توأم با یقین، نزد خداوند برتر از کار بسیار است که همراه یقین نباشد.
امام باقر(ع): محبوبترین کارها در پیشگاه خدای عزوجل کاری است که بنده بر آن مداومت ورزد، گرچه اندک باشد.
امام صادق(ع):هرگاه شخصی کاری را آغاز کند، باید تا یک سال آن را ادامه دهد. سپس، اگر خواست به کار دیگری پردازد؛ زیرا شب قدر که آنچه خداوند می خواهد مقدر می کند، در آن یک سال وجود دارد.
پیامبر خدا(ص):به اندازه ای که تاب و توان دارید، کاری را به عهده بگیرید؛ زیرا خداوند خسته نشود تا آن گاه که شماخسته شوید. مجبوبترین کارها در پیشگاه خدا مداومترین آنهاست گرچه اندک باشد.
محکم کاری
امام صادق(ع):پیامبر خدا(ص) پایین رفت تا سعد بن معاذ را در لحد گذارد و روی آن خشت بچیند و مرتب می فرمود: سنگ بده، گل بده و با آنها درز خشت ها را پر می کرد. وقتی کار تمام شد و روی لحد خاک ریخت و قبر را هموار کرد فرمود: من می دانم که بزودی این فرسوده و خراب می شود، اما خداوند دوست دارد بنده ای را که چون کاری انجام دهد، محکم کاری کند.
پاکیزه ترین کسب و کار
پیامبر خدا(ص): همانا پاکیزه ترین شغل، شغل بازرگانی است، که چون سخنی گویند دروغ نگویند و هرگاه امانتی به آنها سپرده شود، خیانت نکنند و هرگاه وعده دهند، خلف وعده نکنند و وقتی چیزی می خرند، از آن نکوهش نکنند و وقتی چیزی می فروشند، تعریف و تبلیغ نکنند و هرگاه بدهکارنددر پرداخت بدهی خود، تعلل نورزند و هرگاه طلبکار باشند برای گرفتن طلب خود ، فشار نیاورند. میزان الحکمه،ج ۱۱
«و اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید وبه عنوان رشوه قسمتی از آن را به حکام مدهید، تا بخشی از اموال مردم را به گناه بخورید، در حالی که خودتان( هم خوب ) می دانید.» بقره، آیه ۱۱۱
از امام صادق(ع) سؤال شد: راههای امرار معاش بندگان که از آن طریق با هم داد و ستد و کسب درآمد می کنند و شیوه های خرج و مخارج چند تاست؟ حضرت فرمود: کلیه راههای امرار معاش که مردم از آن طریق معامله و کسب درآمد می کنند، چهار راه است.سائل پرسید: آیا همه این چهار راه حلالند یا همه حرام هستند یا برخی حلالند و برخی حرام؟ حضرت فرمود: هر یک از این چهارراه، ممکن است از جهتی حلال باشد و از جهتی دیگر حرام. این چهار نوع معروف و شناخته شده هستند.
نخستین راه از این راههای چهارگانه ولایت است و تولیت و سرپرستی برخی نسبت به برخی دیگر(نظام اداری و کارمندی). در رأس این نظام، ولایت کارگزاران است و سپس ولایت کارگزارانِ کارگزاران، تا برسد به دون پایه ترین کارگزاران که هر یک نسبت به زیردست خود ولایت و تصدی دارد. هرگاه والی، با توجه به آنچه خداوند نازل کرده است، بی کم و زیاد و بی آن که سخنش را تحریف کند یا از فرمان او تجاوز کند، پیروی نماید، والی عادل است و ولایتش عدل است بنابراین حق حکومت دارد و کار کردن با او و کمک رساندن به وی در حکومتش و تقویت او کاری حلال و پاکیزه است و کسب درآمد از طریق آنها حلال می باشد. و اما گونه حرام ولایت و حکمرانی، ولایت والی ستمگر و ولایت کارگزاران است، از رئیس گرفته تا پیروان والی و کارگزار تا برسد به دون پایه ترین فرد این نظام حکومتی.
دومین راه کسب درآمد، تجارت و بازرگانی است، در همه انواع خرید و فروش مردم با یکدیگر. گونه های حلال خرید و فروش شامل از آنچه خوراک بندگان خداست و مایه قوام زندگی آنها می باشد و زندگی ایشان جز با آنها میسر نیست، مانند آنچه می خورند و می نوشند و می پوشند و ازدواج می کنند و تملک می نمایند و از جهت تملکی که دارند از آنها استفاده می کنند و به کار گرفتن آنها در راه کسب سودها و منافعی که پایندگی زندگیشان بدانهاست و به نحوی از انحاء به مصلحت کار آنان می باشد.اما گونه های حرام خرید و فروش، هر چیزی که مایه فساد و تباهی است و از خوردن و آشامیدن یا کسب آن یا ازدواج کردن با آن یا مالک شدن آن یا نگه داشتن آن یا بخشیدنش یا عاریه دادنش، نهی شده یا چیزی که در آن به نحوی از انحاء فساد و تباهی است(فروش مردار، گوشت خوک، شراب و…)
سومین راه، کسب درآمد، صنعت ها و فنون است که شامل انواع گوناگون آن می شود. هرگونه صنعت و فنی که بندگان خدا بیاموزند یا به دیگری یاد دهند، (مانند نویسندگی ، دبیری و منشی گریو
حسابداری و بازرگانی و زرگری و پالان دورزی سراجی و زین دوزی و بنایی و بافندگی و گازری و دوزندگی و فن نقاشی به شرط آن که جانوران ذی روح نباشند و ساختن انواع ابزارهایی که مورد نیاز مردم است و از آنها بهره برداری می کنند و بدون آنها امورشان نمی گذرد و وسیله تأمین نیازهای زندگی آنهاست.)انجام دادن و آموزش دادن و کار کردن باآنها و در آنها برای خود و دیگری حلال و مجاز می باشد.هرچند از آن صنعت و آن ابزار گاهی در راه های نادرست و معاصی و کمک به حق و باطل هر دو، استفاده شود، باز هم در ساختن این ابزار و تعلیم دادن نحوه ساختن آنها به دیگری، اشکالی وجود ندارد، و گناه آن برعهده ی کسی است که از این وسایل در راههای فساد و حرام استفاده کند. اما ساختن بت ها و نوشابه های حرام و آنچه که فساد محض در آن است و هیچ وجه صلاح و مصلحتی در آنها وجود ندارد حرام است.
چهارمین راه کسب درآمد اجاره ها است. اجیر کردن این است که انسان خودش یا خانه اش یا زمینش یا چیزی را که ملک اوست، برای کسب سود و منفعتی اجاره دهد یا خودش کار کند یا فرزندش و مملوکش یا مزدورش را به کار گمارد به شرط آن که نماینده و وکیل والی یا کارگزار او نباشد، این گونه اجیر کردن ها برای هر فردی از مردم حلال است.اما اگر مثلاً خود را اجیر کند برای ضرر زدن به مساجد یا به ناروا کسی را کشتن یا حمل بت ها و شراب و هر چیزی که در آن فساد است حرام اسرت.میزان الحکمه،ج۱۱
تولید و تشویق به کسب درآمد از دسترنج
پیامبر خدا(ص):هرگز کسی غذایی بهتر از دسترنج خود، نخورده است. پیامبر خدا داود از دسترنج خود می خورد.میزان الحکمه،ج ۱۱
حدیث در مورد کسب و کار
پیامبر خدا(ص):بهترین درآمد، درآمد کارگری است که در کارش صداقت داشته باشد.
حسن بن علی بن ابی حمزه از پدرش ابوالحسن: موسی بن جعفر(ع) را دیدم که در زمین خود کار می کرد و پاهایش غرق عرق شده بود. عرض کردم: فدایت شوم، مردها(کارگران)کجا هستند فرمود: ای علی! کسی که از من و پدرم بهتر بود، با دست خود در زمینش کار می کرد. پرسیدم: او کیست؟ فرمود: رسول خدا(ص) و امیر المؤمنین و پدرانم، همگی ، با دست های خود کار می کردند. این کار همه پیامبران و فرستادگان و بندگان شایسته (خداوند) است.
فضل بن ابی قره:بر حضرت صادق(ع) وارد شدیم، در حالی که در باغ خود مشغول کار کردن بود. عرض کردیم: خدا ما را فدای شما کند، اجازه دهید ما برای شما کار کنیم یا غلامان کار را انجام دهند. حضرت فرمود: نه، مرا به حال خود بگذارید؛ چون دوست دارم خدای عزوجل مرا ببیند که با دست خودم کار می کنم و با رنج خود، روزی حلال به دستمی آورم.
امام صادق(ع):امیر المؤمنین(ع) از دست رنج خود هزار بنده خرید و آزاد کرد.
منبع : مقاله ی «کسب و کار و کارآفرینی از دیدگاه قرآن و اسلام» ، نویسنده مرضیه دهقان زاده
همچنین ر.ک:
1. نشست علمی بررسی مبانی کارآفرینی در قرآن
http://soim.ir/node/64#attachments
2. اشتغال و کارآفرینی در قرآن
http://andishehonline.ir/1396/03/employment-and-entrepreneurship-in-qoran/