۶ نکته کلیدی درباره عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای

فرارو- پس از ۱۶ سال انتظار، دیروز-جمعه- ایران با امضای تعهدات عضویت دائم در اجلاس سمرقند، به عنوان نهمین عضو دائم سازمان همکاری شانگ‌های پذیرفته شد.

به گزارش فرارو، شوکت میرضیایف رییس جمهور ازبکستان به عنوان میزبان بیست و دومین اجلاس سران شانگهای، دیروز –جمعه- در سخنرانی خود، عضویت دائم ایران در این سازمان را اعلام کرد. جمهوری اسلامی ایران در بیست و یکمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگ‌های با حضور ۱۲ عضور دائمی و ناظر به عضویت دائم این نهاد در آمد.

طی سال‌های گذشته تلاش‌های زیادی از سوی تهران برای عضویت در این سازمان صورت گرفته بود. مقامات دولت سیزدهم نیز این رخداد را در مقام فرصتی بزرگ برای کشور می‌دانند. بنابر توییت سخنگوی دولت، لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای» پس از تصویب در دولت، جهت طی تشریفات قانونی تقدیم مجلس خواهد شد. با این تفاسیر در ادامه گزارش حاضر در ارتباط با ساختار و ابعاد اهمیت عضویت ایران در سازمان همکاری چند نکته اساسی مورد اشاره و بررسی قرار می‌گیرد.

۱ – سازمان همکاری شانگ‌های در یک نگاه

سازمان همکاری شانگ‌های در ژوئن سال ۲۰۰۱ به طور رسمی از سوی کشور‌های چین، روسیه، قزاقستان، قیرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد. با وجود اعلام رسمی این نهاد در اوایل دهه ۲۰۰۰ بنیان اصلی ایجاد این سازمان را می‌بایست در رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه آسیای میانه در دوران پس از پایان جنگ سرد (بعد از ۱۹۹۱) دانست.

در ۲۶ آوریل ۱۹۹۶ سران کشور‌های چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف اعتمادسازی امنیتی در مرز‌های خود در شهر شانگ‌های چین، تحت عنوان «شانگ‌های ۵» گردهم آمدن و در نهایت پس از ۵ نشست سالانه، در ۲۰۰۱ به طور رسمی ایجاد «سازمان همکاری شانگهای» را اعلام کردند.

از همان سال‌های ابتدایی این سازمان، تلاش‌های ایران برای عضویت آغاز شد که البته در سال ۲۰۰۵ ایران به عضویت ناظر این سازمان پذیرفته شد. مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال قبل ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و بعد از آن نیز بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان مذکور ملحق شدند.

هند و پاکستان نیز از سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم این سازمان درآمدند و ایران نیز به عنوان عضو دائم جدید در ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ (۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲) به این سازمان ملحق شده است. با این اوصاف، اکنون ۹ عضو دائمی سازمان همکاری شانگ‌های عبارتند از هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان، ایران و ازبکستان و سه کشور افغانستان، بلاروس و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و شش کشور آذربایجان، ارمنستان، پادشاهی کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفت‌وگوی آن محسوب می‌شوند.

۲- سازمان غیرنظامی برای مقابله با نفوذ آمریکا

سازمان همکاری شانگ‌های بدون منظور کردن اهداف نظامی، در قالب همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی و با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه تاسیس شد. در واقع، عضویت در سازمان شانگ‌های از بطن تاسیس خود تا کنون، بر خلاف پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در زمینه همکاری نظامی تعهدی را برای اعضا ایجاد نمی‌کند.

در حقیقت، سازمان همکاری شانگ‌های یکی از معدود اجلاس یا سازمان‌هایی است که کشور‌های غربی در ساختار اعضا، روند مدیریت و تصمیم‌گیری‌هایش هیچ‌گونه دخالتی ندارد.

ماهیت اصلی این نهاد در راستای تقابل با غرب و نهاد‌های وابسته به آن همانند ناتو موجودیت پیدا کرده است. در همین راستا شاهد هستیم که سازمان همکاری شانگ‌های در سال ۲۰۰۵ پیشنهاد آمریکا مبنی بر پیوستن به این سازمان را رد کرده بود که این امر نشان از نگرش کلان امنیتی، سیاسی و اقتصادی ویژه اعضا در مسیر تقابل با حوزه غرب دارد.

۳- مسیر دشوار عضویت ایران در سازمان شانگ‌های

ایران با وجود داشتن مناسبات حسنه با کشور‌های موسس و عضو سازمان همکاری‌های شانگ‌های مسیر نسبتا دشواری از حضور به عنوان عضور ناظر تا عضویت دائم را طی کرد. طی سال‌های بعد از ۲۰۰۵ به طور متمادی بحث پذیرش عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگ‌های مطرح بوده است، اما تا جولای ۲۰۱۵ و بعد از امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) میان تهران و کشور‌های ۱+۵ تحریم‌های بین‌المللی و قطعنامه‌های شورای امنیت مانع حقوقی و سیاسی محدود کننده در برابر پیوستن ایران به این نهاد بود.

اما پس از تصویت قطعنامه ۲۲۳۱ در شورای امنیت سازمان ملل متحد، اولین گام جدی برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگ‌های برداشته شد و مانع حقوقی بزرگ حذف شد. در این میان، ارتباط نزدیک ایران به کشور‌های عضو دائم سازمان همکاری شانگ‌های نیز از اهمیتی فوق‌العاده برخوردار بود و به نظر می‌رسد زمینه اعتماد میان طرفین را به همراه داشته است.

با نظر به این اوصاف، در سال ۲۰۱۷ تلاش ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگ‌های با وجود موافقت تمامی اعضا، به دلیل مخالفت تاجیکستان که با طرح دلایل مختلف امنیتی، سیاسی و… بود، بدون نتیجه باقی ماند، اما در وضعیت جدید شاهد بودیم که دوشنبه نیز نسبت به عضویت دائم تهران، رویکرد مثبتی ارائه و با پذیرش عضویت دائم ایران موافق کرد. در نهایت امروز ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ (۲۶ شهریور ۱۴۰۰) عضویت دائم ایران، به عنوان نهمین کشور، عضو اصلی سازمان همکاری شانگ‌های پذیرفته شد.

هر چند در نشست سال ۲۰۲۱ در تاجیکستان، ایران به عنوان نهمین عضو اصلی این سازمان مورد پذیرش قرار گرفت، ولی در اجلاس سمرقند تعهدات عضویت دائم به طور رسمی امضا شد. از زمان عضویت ناظر ایران در شانگ‌های سه رئیس جمهور در کشور عوض شده است و عضویت ناظر از دولت نهم شروع شد و در این مدت نیز بار‌ها مقامات ارشد کشورمان از دیگر اعضا خواسته بودند تا با عضوت دائم این کشور موافقت کنند.

۴- تولید کننده و مصرف کننده اول انرژی در جهان

کشور‌های عضو و ناظر سازمان همکاری شانگ‌های رتبه اول در بیشترین تولید کننده و مصرف کننده انرژی در جهان را در اختیار دارند. همین امر نشان‌دهنده آن است که این سازمان در زمینه صادارات و واردات انرژی از یک سو می‌تواند همکاری تنگاتنگی را میان اعضا برقرار کند و از سوی دیگر، بر قیمت و بازار انرژی در سطح جهان تاثیرگذاری زیادی داشته باشد.

ایران نیز به عنوان یکی از اعضای دائم در سازمان همکاری شانگ‌های می‌تواند از مزایای موجود در زمینه صادرات نفت و گاز به اعضا بهره بگیرد. در واقع، مسیر فروش و بازگشت مبالغ حاصل از صادارات انرژی به شکل قابل توجهی می‌تواند تسهیل شود. البته این وضعیت بیشتر وابسته به وضعیتی است که در آن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران لغو شده باشند. در وضعیت تحریم‌های گسترده غرب، حتی شرکت‌های بزرگ حاضر در مجموعه سازمان همکاری شانگ‌های از همکاری و شراکت اقتصادی با ایران استقبال نخواهند کرد.

۵- پتانسیل‌های ویژه جمعیتی و صادراتی سازمان همکاری شانگ‌های

کشور‌های عضو و ناظر سازمان همکاری شانگ‌های در مجموع حدود نیمی از جمعیت جهان و یک چهارم خشکی‌های جهان را شامل می‌شوند. این مساله در ابتدای امر می‌تواند از نظر اقتصادی بازار بزرگی را برای همکاری اعضا با یکدیگر ایجاد کند و زمینه تسهیل و تقویت همکاری‌های تجاری و اقتصادی آن‌ها با یکدیگر باشد. در مرحله بعد نیز چنین پتانسیل جمعیتی و سرزمینی‌ای در زمینه تغییر معادلات قدرت و ایجاد موازنه قوا در سطح جهانی می‌تواند بسیار موثر باشد.

با نظر به این تفاسیر عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگ‌های در زمینه افزایش سطح صادارت غیرنفتی می‌تواند بسیار مثبت و مثمرثمر باشد. در شرایطی کنونی صادرات غیرنفتی ایران به کشور‌های شرق آسیا و آسیای میانه بسیار اندک بوده از چند میلیارد دلار گذار نمی‌کند، اما عضویت دائم ایران در این سازمان می‌تواند به شکل قابل توجهی درآمد‌های تجاری ایران را افزایش دهد. اما مجددا این نکته می‌بایست مورد توجه قرار گیرد که برداشته شدن تحریم‌ها علیه ایران پیش‌شرط چنین رخدادی برای اقتصاد و صادرات ایران خواهد بود.

۶- تسهیل ورود ایران به سازمان تجارت جهانی

ایران سال‌هاست که متقاضی پیوستن به سازمان تجارت جهانی (WTO) می‌باشد و پیشتر با عضویت ایران به عنوان عضو ناظر موافقت شد، اما پرونده عضویت دائم ایران به دلایل مختلف بدون نتیجه مانده است. در این میان فارغ از بحث تحریم‌های آمریکا و کارشکنی‌ها و مانع تراشی‌های این کشور در راه عضویت ایران، موضوع عدم انطباق ساختار‌های اقتصادی ایران با قوانین wto و نبود زمینه‌های پیوستن به این سازمان مطرح است.

در این میان عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگ‌های به طور حتم به تقویت توانمندی‌های زیرساختی، اصلاح ساختار‌ها برای رقابتی کردن اقتصاد و بازسازی قوانین بر مبنای انطباق با الزامات شانگ‌های خواهد انجامید و این موضوع به مرور به آمادگی ایران برای عضویت در سازمان تجارت جهانی خواهد انجامید.