پرسشگر گرامی ، جهت دریافت پاسخ به نکات زیر توجه نمایید :
الف ) توبه
خدای مهربان دری به نام توبه برای همه بندگانش گشوده و با آغوشی باز بندگان گنهکارش را که رو به سوی توبه آورده اند، می پذیرد. لذا باید آستین همت را بالا زده و با عزمی راسخ توبه ای کنیم متناسب به گناه خویش.
ابتدا متذکر می شویم که خداوند هر گناهی را می بخشد ، چنانچه خداوند متعال فرموده :«ان الله یغفر الذنوب جمیعا؛ خداوند همه گناهان را می آمرزد».
پس در هیچ حالتی نباید از توبه و بخشش گناهان و رحمت الهی ناامید شد، چرا که گناه ناامیدی از خداوند حتی از قتل انسان نیز بزرگتر است. اگر انسان هر روز گناه کند و توبه خود را بشکند و باز واقعا پشیمان شود و توبه نماید، توبه او پذیرفتنی است و نباید از رحمت خداوند ناامید گردد.
امام رضا (ع) مى فرمایند: (التائب من الذنب کمن لاذنب له) توبه کننده از گناه مانند کسى است که هیچ گناهى ندارد، (میزان الحکمه ج، 1 باب التوبه ر، 2116).
توبه در حقیقت پشیمان شدن از گناه و بازگشتن از راهی است که انسان در گذشته بر خلاف رضای پروردگار رفته است . توبه حقیقی نیز همان توبه نصوح است؛ یعنی توبه و پشیمانی بدون بازگشت. اگر کسی احساس کند که واقعا از گذشته خود نادم و پشیمان گشته و راه خود را به سوی خداوند عوض کرده، باید بداند که اهل توبه واقعی است و اینچنین توبه ای هرگز رد نمی شود. 
البته هر گناهی علاوه بر شرایط عمومی توبه راهکار خاص خود را نیز می طلبد. ب ) جبران حق الله
نماز های یومیه واجب و از حقوق الاهی می باشد که شخص مکلّف باید آن را در وقت مخصوص به آن انجام دهد و در صورتی که آن را در زمان خود انجام ندهد و کوتاهی کند باید قضای آن را بجا آورد . مردى خدمت امام صادق علیه السلام آمد و با حضرت مشورت کرد که من مى خواهم سفرى تجارتى به شام بروم، شما چه صلاح مى دانید؟امام علیه السلام با آن بینش الهى خود فرمودند: نرو. توضیح ندادند. این مرد رفت و به مشورت امام علیه السلام گوش نداد. چند ماهى سفر او طول کشید تا به مدینه برگشت و به خدمت امام علیه السلام آمد.گفت: یابن رسول الله! من به مشورت شما گوش ندادم و رفتم و ده هزار دینار طلا که خیلى پول بود، از داد و ستد سود کردم. امام صادق علیه السلام فرمودند: من بر سر جواب مشورتم هستم، همان که گفتم: نرو. گفت : چرا یابن رسول الله؟ فرمود: براى این که در این مدت یک بار نماز صبح تو قضا شد، کل آن پول و هر چه پول در دنیاست براى جبران آن نماز از دست رفته در راه خدا بدهى، آن را جبران نمى کند . پیامبر خدا ( صلی الله علیه و آله ) فرمودند : هیچ بنده ای نیست که به اوقات نماز و مواضع خورشید اهتمام ورزد , مگر اینکه آسودگی در هنگام مردن و از بین رفتن غم و اندوه ها و نجات از آتش را برایش ضمانت کنم . (میزان الحکمه / ج 7 / ص 3129) ج) عواقب قضا شدن نماز
در بررسی عواقب قضا شدن نماز صبح جلد ششم کتاب کافی عنوانی هست به نام « باب فرض الصلاه او ضیعتها» که در این باب به ذکر عواقب ترک وقت نماز به شکل کلی پرداخته شده است ، که به برخی از روایات در اینجا اشاره می شود:
1 . به روایت از ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام نقل می شود که حضرت فرمودند:‌« کسی که مراقبت بر وقت نماز خود نداشته باشد در روز قیامت خدا را ملاقات می کند در حالی که عهدی از خداوند بر گردن ندارد ، اگر خداوند بخواهد او را عذاب می کند و اگر بخواهد او را مورد غفران قرار می دهد »
مفهوم این روایت بسیار جای تامل دارد ؛‌ زیرا رجمت خداوند را به خوبی یاد آور میشود که وعده عذاب 100٪ نمی دهد و ازسوی دیگر راه تساهل و سست انگاری را هم باز نمی گذارد و میفرماید ممکن است، ببخشد و ممکن است عذاب کند.
2 . در حدیث دیگری از همین باب ، به نقل ازامام صادق علیه السلام بیان شده است که هر گاه فردی به وقت نمازش اهتمام نورزد ، به وسیله شیطان دچار خسران می شود.
3 . در حدیث دیگری از ابو بصیر باز هم به نقل از امام صادق علیه السلام بیان شده است که حضرت فرمودند : « اگر نماز در وقت خود ادا شود نماز فرد در حالی که نورانی است ،‌خطاب به وی بیان می دارد که تو مرا حفاظت کردی خدا تو را حافظ باشد اما اگر در غیر وقت نماز خوانده شود نماز خطاب به صاحب خود در حالی که مانند یک ابر تاریکی است بیان می دارد من را ضایع کردی خدا ضایعت کند»
4 . در حدیثی دیگر در همین باب بیان شده است که امام باقر علیه السلام فرمودند :‌« پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در وقت مرگشان بیان داشتند از من نیستنددو گروه؛ یک دسته کسانی که نماز را سبک شمارند ( حضرت در حدیثی در همین باب اشاره داشته اند که مراد از الذین هم عن صلاتهم ساهون ؛ کسانی هستند که نماز را فوت می کنند ) و دسته دوم کسانی هستند که شراب و مست کننده می نوشند این دو گروه بر من وارد نمی شوند بر حوض کوثر نه به خدا قسم.
به نظر منظور حضرت عدم شفاعت و عدم قرار گرفتن این دسته در زمره مسلمانان باشد .
5 . سکونی از امام مصادق علیه السلام نقل می کند که حضرت به نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله بیان می دارد که شیطان از مومن می ترسد تا زمانی که بر نمازهای پنجگانه اش محافظت دارد اما وقتی با بی پروایی نماز را ضایع می کند ( که یکی از مصداق های بارز ضایع کردن نماز قضا شدن آن است) شیطان او را وارد در عظائم می کند .
لغت شناسان در معنای عظائم گفته اند عظائم یعنی همان گناهان کبیره ؛ یعنی زمانی که فرد نماز را قضا کنه امکان انجام گناهان کبیره او زیاد میشه زیرا خود قرآن هم در این مورد می فرماید:‌« ان ّ الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر»
6 . روایت دیگری که در همین باب از امام باقر علیه السلام نقل شده و مضمون بسیار مهمی دارد این روایت است: « حضرت می فرمایند :زمانی که مردی یک نمازش را به شکل کامل به جا آورد ؛ تمام نماز های دیگر او هم مورد قبول قرار می گیرد؛ حتی اگر سایر نمازهای او تمام نباشد ( مثلن حضور قلب و توجه در نماز نباشد ) اما اگر فردی یک نماز او از دست برود و فاسد شود ( عبارت افسد در متن روایت همان معنای قضا را دارد زیرا فساد در مورد چیزی است که زمان مناسب استفاده از آن گذشته است) کل نمازهای آن روز وی از بین می ره و هیچ چیز از آنها مورد قبول واقع نمیشه حتی اگر نافله هم به جا بیاره چون نافله در فرض قبول اصل واجبه و اصلن نافله قرار گرفته برای این که نماز واجب را تمام کنه .
7 . در روایت بعدی که بازهم از امام صادق علیه السلام نقل شده است بیان شده است که آیه 59 سوره مریم :« فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا» ؛‌
«‌امّا پس از آنان، فرزندان ناشایسته اى روى کار آمدند که نماز را تباه کردند، و از شهوات پیروى نمودند و بزودى (مجازات) گمراهى خود را خواهند دید» در خصوص کساندر ی است که نماز را تباه می کنند.
در معنای این آیه باید عرض کنم که این آیه اشاره به این دارد که کسانی که نماز را ضایع می کنند ( علامه طباطبایی در تفسیر ارزشمند المیزان یکی از مصادیق تضییع نماز را ترک و قضا ء‌ آن دانسته اند؛ المیزان ، ج14، ص78) اینها در گمراهی قرار می گیرند . د ) مشکل کجاست ؟
می دانید مشکل ما چیست؟ مشکل این است که ما به قراری که با دوستمان داریم بیشتر معرفت داریم و بیشتر ایمان داریم و رابطه با دوستان را بیشتر دوست داریم تا نسبت به خداوند. مشکل در ضعف ایمان است. نمی دانیم خدا چیست و چه خاصیتی برای ما دارد. از رابطه با دوست لذت می بریم اما از رابطه با خدا لذت نمی بریم. وقتی یاد دوست را در ذهن خود کوک می کنیم, بدون ساعت بیدار می شویم, ولی وقتی یاد خدا را در خود کوک می کنیم, نمی توانیم بیدار شویم. این یک مشکل فنی ایمانی است. تمام کسانی که صبح بیدار می شوند و کسانی که حتی قبل از صبح بیدار می شوند و نماز شب می خوانند, اینها با ساعت بیدار نمی شوند. ساعت کمک می کند, ولی ساعت به انسان انگیزه نمی دهد. دستگاه انگیزشی انسان را فقط و فقط خدا تحریک می کند. تا معرفت و محبت خدا در دل انسان کوک نشود, انسان نمی تواند بیدار شود. شما اگر می خواهید صبح بیدار شوید, اول باید عشق خدا را در خودتان کوک کنید و بعد البته رعایت موارد زیر هم می تواند کمک کار باشد. هـ ) راهکارهای بیدار شدن نماز صبح
رعایت نکاتی که ذکر می شود , بعد از کوک کردن یاد و عشق خداوند در دل, می تواند شما را در بیدار شدن به موقع برای نماز صبح یاری کند .
1. هر چه معده در هنگام خواب شب سبک باشد، به هنگام صبح راحت تر می توانید از خواب برخیزید. از این رو فاصله ی دو ساعت بین خوردن شام و خواب , فاصله ی مناسبی است . البته بهتر است غذایی که میل می کنید، نیز غذایی سبک و کم حجم باشد .حضرت عیسی -علیه السلام- می فرماید : ای بنی اسرائیل! پرخوری نکنید؛ زیرا هر که زیاد بخورد، زیاد می خوابد وهر که زیاد بخوابد، کمتر نماز می خواند وهر که کمتر نماز بخواند، در زمره غافلان قلمداد می شود.2
امام صادق -علیه السلام-، در مورد سخنانی که میان حضرت یحیی -علیه السلام- و ابلیس گذشت، فرمود : یحیی به شیطان گفت: این آویزها چیست؟ شیطان گفت: اینها شهوات و امیالی است که فرزند آدم گرفتار آنها شده است. یحیی گفت: آیا چیزی از آنها برای من نیز هست؟ شیطان گفت: گاه سیر و پر می خوری و ما هم تو را از نماز و یاد خدا باز می داریم. یحیی گفت: با خدا عهد می بندم که هرگز معده خود را از غذا پر نکنم و ابلیس گفت: من هم با خدا عهد می بندم که از این پس هرگز مسلمانی را اندرز ندهم.
آن گاه امام جعفر صادق -علیه السلام- فرمود: ای حفص! با خدا عهد می بندم که جعفر وخاندان جعفر هرگز شکمهای خود را از طعام انباشته نکنند….3
2. بدن انسان به خصوص در شب به خواب کافی نیاز دارد و اگر این نیاز برطرف نشود , در کار روزانه و …. ایجاد خلل می کند. شب نشینی ها و خوابیدن دیر هنگام , در بیدار نشدن برای نماز و یا کسالت در آن بسیار مؤثر است. معمولا ً کسانی که تا دیر وقت بیدارند، نمی توانند نماز صبح را بجا آورند. اگر هم بیدار شوند , طبیعی است که نمازی با کسالت و خواب آلودگی بخوانند .
حضرت علی -علیه السلام- درباره ی آیه ی یا ایها الذین امنوا لا تقربوا الصلاة و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید در حال مستی به نماز نزدیک نشوید , تا بدانید چه می گویید پرسیدم , فرموده : شما را از خواب آلودگی و چرتی است که نمی گذارد بدانید در رکوع و سجود و تکبیرتان چه می گویید .4 بنابر این دیر خوابیدن در شب ما را از درک لذتهای معنوی در سحر و نماز , محروم می کند.
3. رعایت آداب خواب , از جمله : وضو گرفتن , خواندن سوره های توحید، ذکر صلوات، تسبیحات اربعه، تسبیح حضرت زهرا ( سلام الله علیها ) , آیة الکرسی , بخصوص خواندن آیه ی آخر سوره ی کهف و نیز توسل به امام زمان برای محروم نماندن از فیض نماز اول وقت و … از جمله اموری است که خواب مؤمن را همراه با هدف و انگیزه می کند و این توجه و هدفمندی در بیداری صبح تأثیرگذار خواهد بود. البته اگر بجا آوردن همه ی آداب خواب برایتان سخت است , به هر میزان که مقدورتان می باشد انجام دهید .
4. در مواقعی که زنگ ساعت شما را بیدار نمی کند، بهتر است به یکی از نزدیکان سفارش کنید که شما را در ساعت مقرر بیدار کند. در ضمن برای ایجاد عادت می توانید مثلاً 20 دقیقه مانده به طلوع آفتاب بیدار شوید و نماز خود را بجا بیاورید و هر روز نماز خود را سعی کنید به نماز اول وقت نزدیک تر نماید. 5. انجام هر کاری در ابتدا ممکن است کمی سخت باشد، ولی با تمرین و ممارست و استقامت و پایداری آن عمل , آسان خواهد شد. خیلی از جوانان تلاش کرده اند و به نتیجه نیز رسیده اند. شما هم می توانید یکی دیگر از آن جوانان باشید. همین مطرح کردن سوال تان نشان می دهد که می خواهید و می شود، ان شاءالله.
6. جهت پایبندی به تصمیم برای خود برنامه تنبیه بگذارید. به عنوان مثال با خود عهد ببندید که هرگاه سر ساعت مورد نظر از خواب بلند نشدید، برنامه ی مورد علاقه تان را که هر روز دنبال می کردید ترک نمایید.
7. یکی از کارهای شیطان قبل از انجام هرعبادتی این می باشد که، آن را برای ما سخت جلوه می دهد. مانند ذره بین که اجسام کوچک را بزرگ نشان می دهد و در این صورت است که با بزرگ نشان دادن چیزی فرد در خود احساس ناتوانی می کند.
8. نمازهای روزانه ی خود را سعی کنید در مساجد به جای آورید و از این طریق روحیه یی معنویتان را بالا ببرید. هر مقدار که ایمان تان افرایش یابد، انجام اعمال عبادی برایتان آسان تر خواهد شد.
9. همان طور که انجام عبادت ایمان را افزایش می دهد، گناه نیز ایمان فرد را سست کرده و توفیق عبادت را از فرد می گیرد. بر این اساس باید انسان از گناه خود توبه حقیقی نماید تا به انجام عبادت موفق شود. پیامبر خدا – صلی الله علیه وآله و سلم- می فرماید: نیکی را نور دل و آرایه(زیبای و روشنای) رخسار و نیروی کار یافتم و بدی و گناه را سیاهی دل و سستی در کار و زشتی چهره .5
10. در مورد آثار و پیامدهای نماز تأمل کنید، البته اگر قبل از نمازهای روزانه و شب به هنگام خواب باشد، موثر تر است. این مطلب را به عنوان اصل کلی در ذهن داشته باشید، هر مقداری آگاهی ما در مورد مسئله ای افزایش یابد احتمال انجام آن کار (در صورت مثبت بودنش) نیز افزایش می یابد. از این رو به این مطالب دقت کنید. «و الذین هم علی صلواتهم یحافظون اولئک هم الوارثون؛ و کسانی که بر نمازهایشان مواظبت می کنند . آنان همان وارثانند(وارثان بهشت)».6
امام علی -علیه السلام- می فرمایند : هیچ کاری نزد خدای ( عزو جل ) محبوبتر از نماز نیست. پس مبادا چیزی از امور دنیا شما را از اوقات نماز باز دارد ؛ زیرا خدای ( عز و جل ) مردمانی را نکوهیده و فرموده است : الذین هم عن صلاتهم ساهون؛ همانان که از نمازشان غافلند , یعنی از اوقات نماز غافلند و به آن اهمیتی نمی دهند.7 در اهمیت صبح همان بس که خدای عز و جل به آن قسم خورده است : « و الصبح اذا اسفر8؛ و سوگند به صبح چون آشکار شود و الصبح اذا تنفس9؛ و سوگند به صبح چون بدمد».
بر این اساس می توان با برنامه ریزی صحیح از این لحظات ملکوتی بهره برد و خود را محروم نکرد و آن را مقدمه ای برای سحر خیزی قرار داد . علامه حسن زاده ی آملی ( حفظه الله تعالی ) می فرمایند : کسی که سحر ندارد از خود خبر ندارد !
در مورد نماز همین بس که امام صادق – علیه السلام- در لحظات عمر شریف شان فرمودند: کسی که نماز را سبک بشمارد به شفاعت ما نمی رسد. تفکر در این روایات نیز سود مند است:
پیامبر خدا صلی الله علیه وآله : حفظِ شش امر را برای من عهده دار شوید من بهشت را برای شما عهده دار می شوم: نماز، زکات، امانتداری، شهوت، شکم وزبان را. 10
امام باقر -علیه السلام- می فرماید : خداوند دوست دارد کسی را که با مردم مزاح کند، اما سخن زشت به زبان نیاورد و نیز کسی را که اندیشه ای یکتا پرست داشته باشد و کسی را که آراسته به خصلت شکیبایی باشد و کسی را که به نماز خواندن افتخار کند.11
پیامبر خدا صلی الله علیه وآله : ای ابوذر! پروردگارت عزّ وجلّ، به وجود سه نفر، بر فرشتگانش می بالد : مردی که در جایی تنها باشد وبه وقت اذان اذان بگوید ونماز بخواند. پروردگارت به فرشتگان می فرماید: ببینید بنده من نماز می خواند وهیچ کس جز من او را نمی بیند . پس هفتاد هزار فرشته به زمین فرود آیند وپشت سر او به نماز ایستند وتا فردای آن روز برایش آمرزش می طلبند.
ومردی که شب هنگام در تنهایی برخیزد و نماز گزارد وسجده کند و در حال سجده خوابش برد . پس، خداوند متعال فرماید : به بنده من بنگرید که روحش نزد من است وبدنش در طاعت من سجده کنان. …12
پیامبر خدا -صلی الله علیه و آله- می فرماید : هیچ بنده ای نیست که به اوقات نماز و مواضع خورشید اهتمام ورزد , مگر اینکه آسودگی در هنگام مردن و از بین رفتن غم و اندوه ها و نجات از آتش را برایش ضمانت کنم .13 پی نوشتها :
2 . میزان الحکمه/ ج ١/ ص ١٨٦ .
3 . همان/ 187.
4 . همان/ ج 7 / ص 3129.
5 . همان/ج3/114.
6 . مؤمنون / 9 و 10.
7 . میزان الحکمه / ج 7 / ص 3129.
8 . مدثر / 34.
9 . تکویر / 18.
10 . میزان الحکمه/ ج ٢/ص276.
11 . همان/ ج ٢/ص424.
12 . همان/ ج ٢/ ص ٥٥٧.
13 . همان.