شرح مختصری از عهدنامه و شخصیت مالک اشتر در نهج البلاغه (نامه 53) : مالک بن حارث اشتر نخعی از اصحاب امیرالمومنین (علیه السلام) از کسانی بود که در اعتراض به حاکم کوفه به وسیله ی عثمان به شام تبعید شد. وی مردی شجاع، زیرک، هوشمند، رشید و از مخلصان و بندگان صالح خدا بود. علی (علیه السلام) پس از حکومت ظاهری و استقرار در کوفه در رجب سال36، مالک اشتر را به عنوان استاندار جزیره برگزید و حکومت شهرهای موصل، نصیبین، دارا، سنجار و عانات را به وی واگذارد. حضرت پس از آشفته شدن اوضاع مصر، مالک را به کوفه فراخوانده و او را به مصر اعزام کرد و برای وی دو نامه نوشت:
1- نامه ای به مردم مصر که در آن مالک را معرفی کرده بود.
2- همین عهدنامه مشهور (نامه 53) که در آن دستورهای حکومتی و اجتماعی مطرح شده است.
مالک به مصر رفت، ولی در منطقه عریش، سال 38 قمری به وسیله ی معاویه مسموم شد. این نامه طولانی‌ترین و پرمحتواترین نامه‌ نهج‌البلاغه است که آیین کشورداری را از تمام جهات بررسی کرده و اصولی پایدار که هرگز کهنه نمی‌شود در آن ترسیم شده است. ده ها کتاب و شرح به زبان های مختلف پیرامون این نامه مهم نهج البلاغه نوشته شده است.
از نگاه های مختلف می توان این نامه را بررسی و مهمترین سرفصل های آن را بیان نمود ولی حسب درخواست شما، 50 عنوان کلی و جزیی زیر را به صورت اجمالی و فهرست وار عرض می کنیم:
۱. در بخش اوّل نامه امام (علیه‌السّلام) هدف اصلی اعزام مالک را به مصر در چهار چیز خلاصه کرده است: رسیدگی کامل به جمع آوری خراج، پیکار با دشمنان، اصلاح اهل آن، عمران و آبادی این سرزمین.
۲. تاکید بر رعایت تقوا پیش از هر چیز و اهمّیّت نقش آن در زندگی انسان.
۳. مبارزه با هوای نفس.
۴. توجّه دادن مالک به موقعیّت محلّ ماموریت او.
۵. توصیه به ذخیره عمل صالح و اجتناب از بخل.
۶. تلاش و کوشش برای جلب رضایت رعایا و توده‌های ملّت.
۷. نهی از سرکشی در برابر فرمان‌های الهی.
۸. راه مبارزه با کبر و غرور ناشی از مقام.
۹. رعایت عدل و انصاف در هر حال و پرهیز از هرگونه ظلم و ستم که سبب تغییر نعمت‌ها می‌شود.
۱۰. باید محبوب‌ترین امور آن شمرده شود که جلب رضایت عامه مردم کند نه خواص.
۱۱. برحذر بودن از وسوسه‌های عیب‌جویان و سخن چینان و تلاش در عیب‌پوشی مردم.
۱۲. لزوم مشورت در کارها و برحذر بودن از مشورت با افراد بخیل و ترسو و دنیاپرست.
۱۳. کنار گذاردن سردمداران حکومت‌های ستمگر پیشین و به عکس ارتباط داشتن با اهل ورع و صداقت و ایمان.
۱۴. تشویق نیکوکاران و سرزنش و کیفر بدکاران.
۱۵. جلب حسن ظن مردم از طریق احسان و نیکی و سبک کردن بار هزینه‌ها.
۱۶. احترام به آداب و رسوم نیک پیشین.
۱۷. تداوم نشست و مشورت با علما و خردمندان.
۱۸. تقسیم رعایا به گروه‌های مختلف و رسیدگی به هر کدام طبق نیازها و موقعیّت‌ها.
۱۹. نهایت تاکید بر رعایت حال قشر محروم.
۲۰. ویژگی‌های فرماندهان نظامی و افسران لشکر.
۲۱. توجّه خاص به سوابق اشخاص و خاندان‌های خوش‌نام و صالح.
۲۲. ویژگی‌های فرماندهان ارشد.
۲۳. تاکید بر اصل عدالت که مایه روشنی چشم زمامداران است.
۲۴. ستایش از کارهای خوب نیکوکاران تا انگیزه‌ای برای همگان در کار نیک گردد.
۲۵. سنجش ارزش کار هرکس بدون توجّه به موقعیّت اجتماعی او.
۲۶. مراجعه به کتاب و سنّت در حل مشکلات و استنباط احکام.
۲۷. شرایط قضات و صفات لازم در آنها.
۲۸. زیر نظر داشتن احکام قضایی قضات و تامین کامل هزینه‌های زندگی آنها برای جلوگیری از ابتلا به رشوه‌خواری.
۲۹. بیان معیار در انتخاب فرمانداران بلاد و پرداختن حقوق کافی به آنان و گماردن عیون (ماموران اطّلاعاتی) بر کارهای آنها.
۳۰. سامان بخشیدن به وضع خراج و مالیات و توجّه به عمران و آبادی بیش از توجّه به جمع‌آوری خراج.
۳۱. ویژگی‌های مربوط به دبیران و مسئولان اسناد و منشیان خاص و تقسیم کار در میان آنها به طور دقیق.
۳۲. رسیدگی کامل به وضع تجار و صنعت‌گران و آنهایی که برای نقل و انتقال یا تولید نیازمندی‌های مردم صادقانه خدمت می‌کنند و نظارت دقیق بر معاملات، نرخ اجناس و مبارزه با احتکار.
۳۳. باز هم تاکید بیشتر به قشر محروم و کم درآمد جامعه، و لزوم رسیدگی مداوم و خبر گرفتن از وضع آنها.
۳۴. لزوم رسیدگی به وضع ایتام و کهن‌سالان.
۳۵. تعیین وقت مشخصی برای ملاقات عمومی و اجازه دادن تماس مردم به طور مستقیم با زمامدارشان.
۳۶. تعیین وقت خاصّ دیگری برای کارگزاران جهت حلّ مشکلات خاص آنها.
۳۷. تنظیم برنامه دقیق برای کارهای مختلف روزها.
۳۸. اهتمام به اقامه فرایض و اهمّیّت دادن به نماز جماعت و چگونگی برگزاری آن و تعیین وقت فراغتی برای ارتباط با پروردگار عالم.
۳۹. فاصله نگرفتن از مردم برای مدّت طولانی.
۴۰. چگونگی برخورد با همکاران خاص و صاحبان اسرار کشور.
۴۱. رعایت دقیق حقوق همه اعم از افراد نزدیک و دور.
۴۲. اعلام عذر موجه در برابر کمبودها و مشکلات و سوء ظن‌ها.
۴۳. پذیرش دعوت دشمنان به صلح در عین رعایت هوشیاری در برابر آنان و احترام به قراردادهایی که با آنها برقرار می‌شود.
۴۴. پرهیز شدید از خونریزی غیرمجاز.
۴۵. پرهیز از هرگونه عجب و خودبینی و خودپسندی.
۴۶. بر حذر بودن از منت گذاشتن بر رعایا.
۴۷. اجتناب از شتاب‌زدگی و عجله در کارها.
۴۸. پرهیز از رانت‌خواری و گرفتن حق اختصاصی در مشترکات.
۴۹. توجّه به سیره رسول خدا و انبیای الهی(علیهم السلام) در تمام امور مربوط به زمامداری.
۵۰. سرانجام دعا برای خود و مالک و درخواست رحمت و توفیق از پروردگار و سعادت شهادت.
در پایان برای مطالعه بیشتر و ساده تر به نهج البلاغه با ترجمه مرحوم محمد دشتی و کتاب پیام امیرالمؤمنین (علیه السلام) اثر آیت الله مکارم شیرازی، شرح ابن میثم بحرانی و … مراجعه نمایید