شناخت و معرفی دقیق و کامل معصوم برای غیر معصوم ممکن نیست. عقول و افهام در درک و شناخت امام معصوم پر و بال ریخته اند. در این مجال سعی می شود با تمسک به احادیث اهل بیت (علیهم السّلام) پرتوی از نور وجودی حجج الهی معرفی گردد. حجه الله و صفت های موازی با آن در احادیث معصومین (علیهم السّلام) در برخی از احادیث به صفت های ائمه اطهار(علیهم السّلام) اشاره فرموده اند که تفکر و تأمل در این صفات سبب شناخت حجت الهی می گردد.در بحث ذیل سعی می شود با استفاده از بیان معصومین (علیهم السّلام) بعضی از صفات امام برای حصول معرفت و شناخت ذکر گردد. از مجموعه احادیث رسیده درباره معرفی و شناخت امام چهار حدیث که امام را به عنوان حجه الله معرفی نموده اند و همراه با صفت حجه الله، صفتهای دیگری نیز برای امام برشمرده اند؛ انتخاب گردیده است که در این مجال ذکر می شود:حدیث اول
در حدیث ذیل حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) صفتهایی برای امام حجه الله برشمرده اند. این حدیث در بسیاری از کتب حدیثی شیعه نقل شده است:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَسْوَدَ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَنْشَأَ یَقُولُ ابْتِدَاءً مِنْ غَیْرِ أَنْ یُسْأَلَ: نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ لِسَانُ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ عَیْنُ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ وَ نَحْنُ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ. (1)
احمد بن محمد از احمد بن محمد بن ابی نصر از محمد بن حمران از اسود بن سعید نقل می کند که گفت خدمت حضرت ابو جعفر امام محمد باقر (علیه السّلام) بودم بدون اینکه چیزى از آن جناب بپرسند فرمودند: ما حجت خدا و باب اللَّه و لسان الله و وجه اللَّه و عین اللَّه در میان مردم هستیم ما والیان امر الهی در میان بندگان خدا هستیم.
صفت های برشمرده برای امام در حدیث اول
بدین ترتیب حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) حجه خدا را باب خداوند متعال، زبان، وجه و چشم الهی در میان خلق و ولی امر الهی در میان بندگان خدا معرفی می نماید.
حدیث دوم
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ علیه السلام : إِنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ أَحَدٌ مُتَوَحِّدٌ بِالْوَحْدَانِیَّةِ مُتَفَرِّدٌ بِأَمْرِهِ خَلَقَ خَلْقاً فَفَوَّضَ إِلَیْهِمْ أَمْرَ دِینِهِ فَنَحْنُ هُمْ یَا ابْنَ أَبِی یَعْفُورٍ نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ شُهَدَاؤُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ أُمَنَاؤُهُ عَلَى وَحْیِهِ وَ خُزَّانُهُ عَلَى عِلْمِهِ وَ وَجْهُهُ الَّذِی یُؤْتَى مِنْهُ وَ عَیْنُهُ فِی بَرِیَّتِهِ وَ لِسَانُهُ النَّاطِقُ وَ قَلْبُهُ الْوَاعِی وَ بَابُهُ الَّذِی یَدُلُّ عَلَیْهِ وَ نَحْنُ الْعَامِلُونَ بِأَمْرِهِ وَ الدَّاعُونَ إِلَى سَبِیلِهِ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ نَحْنُ الْأَدِلَّاءُ عَلَى اللَّهِ وَ لَوْلَانَا مَا عُبِدَ اللَّهُ .(2)
محمد بن موسی بن متوکل از عبدالله بن جعفر حمیری از احمد بن محمد بن عیسی از حسن بن محبوب از عبدالعزیز از ابن ابى یعفور نقل می کند که گفت حضرت امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: خداوند یکتاى بى همتا است به وحدانیت بى نظیر است و تنها خالق او است. خلقى را آفرید و امر دین خود را به ایشان تفویض فرمود ما آن گروه هستیم. پسر ابى یعفور ما حجت خدا در میان بندگان او و گواهان بر خلق و امینان بر وحى او و خزانه داران علم او هستیم و وجه‌ خداییم که از طرف او آمده ایم و دیده او میان مردم و زبان گویا و قلب آگاه الهی و باب اللَّه هستیم که به سوى او رهبری می نماییم. ما عالم به امر و دعوت کننده به راه الهی هستیم. به واسطه ما خدا شناخته شد و پرستش گردید ما راهنمایان به سوى خداوند هستیم اگر ما نبودیم خدا پرستش نمی شد.(3)
صفت های برشمرده برای امام در حدیث دوم
در این حدیث صفت هایی که برای امام برشمرده است عبارتند از:
امام شاهد بر بندگان، امین بر وحی خداوند و خزانه دار علم الهی، وجه و چشم و زبان الهی در میان خلق، قلب آگاه الهی، باب الهی که به سوی خدا رهنمون می سازد، عمل کننده به دستورات الهی، دعوت کننده به راه الهی، به واسطه حجه الله، خدا شناخته می شود، به واسطه حجه الله، خدا عبادت می شود، حجه الله رهبر و راهنمای به سوی خدا است، اگر حجه الله نبود خداوند متعال پرستش نمی شد.
حدیث سوم
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِی الْمِعْزَى عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ خَیْثَمَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ : نَحْنُ جَنْبُ اللَّهِ وَ نَحْنُ صَفْوَتُهُ وَ نَحْنُ خِیَرَتُهُ وَ نَحْنُ مُسْتَوْدَعُ مَوَارِیثِ الْأَنْبِیَاءِ وَ نَحْنُ أُمَنَاءُ اللَّهِ وَ نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَرْکَانُ الْإِیمَانِ وَ نَحْنُ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ وَ نَحْنُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ بِنَا یَفْتَحُ اللَّهُ وَ بِنَا یَخْتِمُ وَ نَحْنُ أَئِمَّةُ الْهُدَى وَ نَحْنُ مَصَابِیحُ الدُّجَى وَ نَحْنُ مَنَارُ الْهُدَى وَ نَحْنُ السَّابِقُونَ وَ نَحْنُ الْآخِرُونَ وَ نَحْنُ الْعَلَمُ الْمَرْفُوعُ لِلْخَلْقِ مَنْ تَمَسَّکَ بِنَا لَحِقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا غَرِقَ وَ نَحْنُ قَادَةُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ نَحْنُ خِیَرَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ الطَّرِیقُ وَ صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِیمُ إِلَى اللَّهِ وَ نَحْنُ مِنْ نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ نَحْنُ الْمِنْهَاجُ وَ نَحْنُ مَعْدِنُ النُّبُوَّةِ وَ نَحْنُ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ إِلَیْنَا مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ وَ نَحْنُ السِّرَاجُ لِمَنِ اسْتَضَاءَ بِنَا وَ نَحْنُ السَّبِیلُ لِمَنِ اقْتَدَى بِنَا وَ نَحْنُ الْهُدَاةُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ نَحْنُ عِزُّ الْإِسْلَامِ وَ نَحْنُ الْجُسُورُ وَ الْقَنَاطِرُ مَنْ مَضَى عَلَیْهَا سَبَقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا مَحَقَ وَ نَحْنُ السَّنَامُ الْأَعْظَمُ وَ نَحْنُ الَّذِینَ بِنَا نَزَلَ الرَّحْمَةُ وَ بِنَا تُسْقَوْنَ الْغَیْثَ وَ نَحْنُ الَّذِینَ بِنَا یُصْرَفُ عَنْکُمُ الْعَذَابُ فَمَنْ عَرَفَنَا وَ نَصَرَنَا وَ عَرَفَ حَقَّنَا وَ أَخَذَ بِأَمْرِنَا فَهُوَ مِنَّا وَ إِلَیْنَا.(4)
ابا عبدالله بصری از ابی معزی از ابی بصیر از خیثمه نقل می کند که گفت از حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) شنیدم که فرمودند: ما جنب اللَّه هستیم و ما برگزیدگان او هستیم و ما منتخب خدا هستیم و ما تحویل گیرنده میراث انبیا و امینان پروردگار هستیم و ما حجت خدا هستیم و ما ارکان ایمان و پایه هاى اسلام هستیم ما رحمت خدا بر خلق هستیم.
ما کسانى هستیم که خداوند به وسیله ما می گشاید و به وسیله ما ختم می کند. ما ائمه هدى و چراغهاى روشنگر تاریکیها و مرکز نور هدایت و ما سابقون و آخرون (که در قرآن یاد شده هستیم) ما پایگاه برافراشته براى مردم هستیم هر که به ما تمسک جوید به ما ملحق شود و هر که از ما تخلف ورزد غرق مى شود.
ما رهبر مردم رو سفید هستیم و برگزیده خدا و راه واقعى و صراط مستقیم به سوى خدا هستیم. ما از نعمتهاى خدا بر خلق هستیم. ما راه شریعت و معدن نبوّت و پایگاه رسالت و ما همان کسانی هستیم که محل رفت و آمد ملائکه هستند و ما چراغ راهنما هستیم براى هر که از ما طلب نور کند. ما راهى هستیم براى کسى که پیرو ما باشد و ما هدایت کنندگان به بهشت هستیم.
ما عزت اسلام و ما پلها و معبرهاى بزرگى هستیم که هر کس از روى آن بگذرد پیش می افتد و هر که تخلف جوید گمراه مى شود. ما رکن اصلی هستیم و ما همان کسانى هستیم که به واسطه ما رحمت نازل مى شود و به وسیله ما بر شما باران مى بارد و به واسطه ما عذاب از شما برطرف مى گردد. هر که ما را بشناسد و یارى کند و عارف به حق ما باشد و دستور ما را بپذیرد از ما است و بازگشت او به سوى ما است.(5)
صفت های برشمرده برای امام در حدیث سوم
صفات ذیل از جمله صفتهای امام خلیفه و حجت الهی است که در این حدیث شریف بر شمرده شده است:
امام جنب اللَّه (مقرب درگاه الهی و نزدیک به خداوند) و برگزیده خدا و منتخب او، وارث میراث انبیاء، امین و امانتدار الهی، پایه های ایمان، بزرگان و رحمت الهی بر خلق هستند.
امام رهبر روسپیدان، برگزیده خدا، راه خدا و صراط مستقیم به سوی الله، نعمت خدا بر خلق، طریق آشکار شریعت، معدن و منشاء نبوت، مقام و جایگاه رسالت، درگاه رفت و آمد ملائکه، چراغ روشنی بخش به هر درخواست کننده نور، راه هدایت و حق برای اقتدا کننده به آن، هدایت کننده به سوی بهشت، دلیل عزت و ارجمندی اسلام می باشد.
امام همچون پل و راه میانبری که بر رونده آن کسی سبقت نگیرد و سرپیچنده از آن نابود شود، رکن اصلی و عظیم، سبب نزول رحمت، سبب بارش باران، سبب رفع عذاب می باشد.
امامان صاحبان آغاز و پایان، سروران اسلام، چراغ های فروزان در تاریکی، مرکز نور هدایت، سابقون و آخرون، راهنمایان رفعت داده شده برای خلق هستند.
تأمل و تفکر در معانی صفت های برشمرده شده راه شناخت و معرفت نسبت به امام است.
پی‌نوشت:
(1)بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، جلد 1، صفحه 61 – الخرائج و الجرائح، جلد 1، صفحه288 (حدیث ادامه دارد)- البرهان فی تفسیر القرآن، جلد 1، صفحه408 – بحار الأنوار، جلد 26، صفحه 246 – مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، جلد 2، صفحه120 – بحار الأنوار بخش امامت (ترجمه جلد 23 تا 27)، جلد 4، صفحه 182
(2) التوحید، صفحه 152 – بحار الأنوار، جلد 26، صفحه260
(3) بحار الأنوار بخش امامت ( ترجمه جلد 23 تا 27)، جلد 4 ، صفحه 194 – اسرار توحید، صفحه 148 – 147
(4) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، جلد 1، صفحه 63 – بحار الأنوار، جلد 26، صفحه 249 – 248
(5) بحار الأنوار بخش امامت ( ترجمه جلد 23 تا 27بحار الأنوار)، جلد 4، صفحه 184 – 183