پرسشگر گرامی ، یکی از صفت اخلاقی که امام صادق علیه السلام از جنود و لشکر عقل و جهل شمردند و امام بزرگوار به شرح و تفسیر آن در کتاب «جنودِ عقل و جهل » ( 1 )خود پرداخته اند، «رجا و امید »و در مقابل آن، «یأس و ناامیدی » است.
الف ) رجا و امید
امید به رحمت گسترده خداوند متعال، از لشکریان عقل است. دریای بی کران رأفت و رحمت خدا هر تشنه و طالب هدایت و کمال را سیراب می کند و هر پشیمان از گناه و آلودگی را شست و شو می دهد. هر کس به این در به امیدی آید، آن را باز و گشوده ببیند و دست خالی و دل شکسته بر نگردد؛
«وَ رَحْمَتی وَسِعَتْ کلَّ شَی ء»(2 )
لازمه این رحمت، شناخت، توکل و امید به اوست، تا در ناآرامی ها و سختی های زندگی، پناه و پناهگاهمان باشد.
در مقابل این امید، ناامیدی و یأس از رحمت الهی است و این خود از گناهان بزرگ به شمار می رود.
امام خمینی قدس سره در این باره می فرماید:
عقل، به نور فطرت و صفای طینت خود در می یابد که فطرت حق در ذات و تمام صفات، کمال مطلق را دارد و این درک، انسان را به رحمت واسعه دعوت می کند و اعتقاد به آن، رجاء و امید کامل به انسان می دهد.(3 )
ب ) یاس و ناامیدی
وَ مَنْ یقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ؛(4 )
چه کسی جز گمراهان، از رحمت پروردگارش مأیوس می شود؟!
نا امیدی، بر خلاف فطرت و سرشت انسان و از دام های حساس و خطرناک شیطان است.
حضرت امام قدس سره در توضیح این مطلب می فرماید:
اگر نور فطرت، کم فروغ و مکدر شود، از حضرت حق و کمالات و رحمت بی پایان او در حجاب می ماند و در پرده می رود؛ به عبارت دیگر، درک و فهم کامل و درستی از او نخواهد داشت و یأس و ناامیدی گاهی آن چنان به آدمی دست می دهد که فطرت که با امید به رحمت الهی سرشته شده، کاملاً در پرده می ماند و در نتیجه اسماء و صفات خدا را محدود می نماید. «تعالی الله عما یقول الظالمون علواً کبیراً».(5)وقتی از بنده خطایی سر زند، شیطان راه بازگشت را بر او بسته می نمایاند و یأس را به او چیره می سازد، تا از مغفرت و کرم خداوند قطع امید کند. چنین کسی برابر گناهان، بی تفاوت می شود و در صدد اصلاح خود بر نمی آید. او در انجام عبادات کم حوصله، بی رغبت و تنبل می شود و کم کم در گرداب غفلت و نافرمانی بیشتر فرو می رود؛ در حالی که قرآن فرمود:قُلْ یا عِبادِی الَّذینَ أسْرَفُوا عَلی أنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ؛(6)
بگو: «ای بندگان من که برخود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند ناامید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است».
در حقیقت شخص نا امید، دایره رحمت و مغفرت الهی را تنگ و محدود تعریف کرده و به خدا بدگمان است و این، ثمره جهل و القائات شیطان است. انسان با این حس و حال، از یاران شیطان شده و در ولایت او داخل گشته است.
این عارف فرزانه در پایان چنین نتیجه می گیرد:
رجاء از فطریات است و این امید به رحمت حضرت ایزدی از حسن ظن به خدا سرچشمه می گیرد و یأس و قنوط از فطرت در حجاب است و منشأش سوء ظن به ذات مقدس می باشد. این سوء ظن و حسن ظن، به سبب معرفت و جهل است.(7)
بنابراین با توجه به مطالب بالا جمله ای که در سوال ذکر نموده اید درست و نیازی به تغییر ندارد .
پی‌نوشت‌ها
1 . کتاب جنود عقل و جهل ، فصل دوم ، مقصد چهارم ، ص129
2. سوره اعراف: 156.
3. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 128.
4. سوره حجر: 56.
5. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 130.
6. سوره زمر: 53.
7. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 130 (با اندکی تصرف).